علی‌اصغر داوودی
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد مشهد
عصر سوم مشروطه مقطع زمانی سقوط رضاشاه تا پیدایش انقلاب اسلامی را شامل می‌شود که دربردارنده ۱۲ دوره قانون‌گذاری است. اولین مجلس این دوره مجلس سیزدهم است که انتخابات آن در دوره رضاشاه برگزار شده بود و در آبان‌ماه ۱۳۲۰ توسط محمدرضا شاه افتتاح گردید. تقاضا‌های زیادی مبنی بر تجدید انتخابات این دوره از مجلس وجود داشت، اما بنا به مقتضیات زمان به این درخواست‌ها اعتنایی نشد.
مجلس سیزدهم برای اصلاح امور مالی اختیاراتی به میلسپو، مستشار آمریکایی، اعطا کرد و قرارداد مودت با دولت‌های متفق، لایحه اعلام جنگ به دولت آلمان و قانون تعلیمات اجباری عمومی را به تصویب رساند و قانون مطبوعات را نیز اصلاح کرد. انتخابات مجلس چهاردهم زمانی اتفاق افتاد که قوای متفقین ایران را اشغال کرده بودند. تحت‌تأثیر فضای متکثر بعد از سقوط رضاشاه، احزاب و دسته‌های سیاسی زیادی شروع به فعالیت نموده و عده زیادی از رجال و عناصر سیاسی که در دوره اختناق رضاشاه طرد شده بودند، دوباره به عرصه سیاست برگشتند.
در چنین فضایی که به دور از اعمال نفوذ قوای اشغالگر نبود، انتخابات پرشوری برگزار شد و طیف گسترده‌ای از رجال و احزاب سیاسی، ازجمله ۸ تن از اعضای حزب توده به مجلس راه پیدا کردند. حوادث سیاسی و شرایط بحرانی کشور در این دوره سبب شد تا تعارضات بیرون از مجلس به درون آن سرایت کند. در این مجلس ۲ گروه عمده سیاسی اکثریت به رهبری افرادی مانند سیدضیاء طباطبایی و اقلیت به رهبری دکتر مصدق شکل گرفت.
بیشتر عمر این مجلس صرف درگیری‌های ناشی از اختلاف عقاید و عدم تجانس سلایق گروه‌های مختلف و نیز تحریکات خارجی شد. ازجمله اتفاقات این دوره رد اعتبارنامه سیدجعفر پیشه‌وری بود که سبب شد وی در بازگشت به آذربایجان با کمک روس‌ها، فرقه دموکرات را تشکیل دهد و در آذرماه ۱۳۲۴ خودمختاری جمهوری آذربایجان از حکومت مرکزی را اعلام نماید. اندکی بعد کرد‌ها نیز به سرکردگی قاضی‌محمد در کردستان اعلام استقلال کردند.
با توجه به اینکه قرار بود ۶ ماه پس از جنگ نیرو‌های اشغالگر خاک ایران را ترک کنند، باوجود خروج نیرو‌های انگلیسی و آمریکایی، روس‌ها از خروج امتناع کردند و این سبب شد تا مجلس چهاردهم طرحی را به تصویب برساند که تا زمان اشغال ایران، انتخابات مجلس بعد برگزار نشود. در این شرایط فشار‌های بین‌المللی از یک سو و دیپلماسی داهیانه قوام‌السلطنه سبب شد تا سرانجام قوای روس به خروج از ایران در خرداد ۱۳۲۵ تن بدهند. با خروج روس‌ها، قوای دولتی به آذربایجان اعزام و به شورش آذربایجان و کردستان پایان داده شد.
به این ترتیب بود که پس از یک‌سال و ۴ ماه وقفه، انتخابات پانزدهمین دوره مجلس برگزار و مجلس جدید در تیرماه ۱۳۲۶ افتتاح شد. در این مجلس اعتبارنامه آن دسته از نمایندگان که خواهان واگذاری امتیاز نفت شمال به روس‌ها بودند، رد شد که همین موضوع نشان از روحیه ملی‌گرایانه اکثریت نمایندگان این مجلس داشت. در عین حال، مجلس لایحه قرارداد الحاقی نفت جنوب با انگلستان را نیز رد کرد.
نظر به سوء قصدی که در بهمن ۱۳۲۷ به جان شاه شد، دولت لایحه غیرقانونی بودن حزب توده را به انضمام درخواست تأسیس مجلس مؤسسان برای تغییر موادی از قانون اساسی را به مجلس ارائه داد که به تصویب رسید.
مجلـس مؤسســـــان در اردیبهشت ۱۳۲۸ تشکیل شد و از اهم اقدامات آن تشکیل مجلس سنا بود. شانزدهمین دوره قانون‌گذاری توأم شد با تشکیل نخستین مجلس سنا. انتخابات این دوره نیز خالی از تنش نبود و جمعی از نمایندگان در اعتراض به سوء جریان انتخابات به رهبری دکتر مصدق در دربار دست به تحصن زدند. در نهایت این تحصن با موفقیت اعضای جبهه ملی در به‌دست آوردن کرسی‌های نمایندگی تهران خاتمه یافت.
مسئله نفت مهم‌ترین موضوعی بود که وقت زیادی از این مجلس را به خود اختصاص داد و محیط متشنجی را پدید آورد. در این شرایط اعضای جبهه ملی دولت را استیضاح نمودند و ضمن رد قرارداد الحاقی، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را ارائه کردند. با ترور نخست‌وزیر، زمینه برای تصویب این پیشنهاد فراهم شد و در نهایت طرح ملی شدن نفت در ۲۴ اسفند به تصویب مجلس شورای ملی و در ۲۹ اسفند به تصویب مجلس سنا رسید.
مجلس سیزدهم برای اصلاح امور مالی اختیاراتی به میلسپو، مستشار آمریکایی، اعطا کرد و قرارداد مودت با دولت‌های متفق، لایحه اعلام جنگ به دولت آلمان و قانون تعلیمات اجباری عمومی را به تصویب رساند و قانون مطبوعات را نیز اصلاح کرد. انتخابات مجلس چهاردهم زمانی اتفاق افتاد که قوای متفقین ایران را اشغال کرده بودند. تحت‌تأثیر فضای متکثر بعد از سقوط رضاشاه، احزاب و دسته‌های سیاسی زیادی شروع به فعالیت نموده و عده زیادی از رجال و عناصر سیاسی که در دوره اختناق رضاشاه طرد شده بودند، دوباره به عرصه سیاست برگشتند.
در چنین فضایی که به دور از اعمال نفوذ قوای اشغالگر نبود، انتخابات پرشوری برگزار شد و طیف گسترده‌ای از رجال و احزاب سیاسی، ازجمله ۸ تن از اعضای حزب توده به مجلس راه پیدا کردند. حوادث سیاسی و شرایط بحرانی کشور در این دوره سبب شد تا تعارضات بیرون از مجلس به درون آن سرایت کند. در این مجلس ۲ گروه عمده سیاسی اکثریت به رهبری افرادی مانند سیدضیاء طباطبایی و اقلیت به رهبری دکتر مصدق شکل گرفت.
بیشتر عمر این مجلس صرف درگیری‌های ناشی از اختلاف عقاید و عدم تجانس سلایق گروه‌های مختلف و نیز تحریکات خارجی شد. ازجمله اتفاقات این دوره رد اعتبارنامه سیدجعفر پیشه‌وری بود که سبب شد وی در بازگشت به آذربایجان با کمک روس‌ها، فرقه دموکرات را تشکیل دهد و در آذرماه ۱۳۲۴ خودمختاری جمهوری آذربایجان از حکومت مرکزی را اعلام نماید. اندکی بعد کرد‌ها نیز به سرکردگی قاضی‌محمد در کردستان اعلام استقلال کردند.
با توجه به اینکه قرار بود ۶ ماه پس از جنگ نیرو‌های اشغالگر خاک ایران را ترک کنند، باوجود خروج نیرو‌های انگلیسی و آمریکایی، روس‌ها از خروج امتناع کردند و این سبب شد تا مجلس چهاردهم طرحی را به تصویب برساند که تا زمان اشغال ایران، انتخابات مجلس بعد برگزار نشود. در این شرایط فشار‌های بین‌المللی از یک سو و دیپلماسی داهیانه قوام‌السلطنه سبب شد تا سرانجام قوای روس به خروج از ایران در خرداد ۱۳۲۵ تن بدهند. با خروج روس‌ها، قوای دولتی به آذربایجان اعزام و به شورش آذربایجان و کردستان پایان داده شد.
به این ترتیب بود که پس از یک‌سال و ۴ ماه وقفه، انتخابات پانزدهمین دوره مجلس برگزار و مجلس جدید در تیرماه ۱۳۲۶ افتتاح شد. در این مجلس اعتبارنامه آن دسته از نمایندگان که خواهان واگذاری امتیاز نفت شمال به روس‌ها بودند، رد شد که همین موضوع نشان از روحیه ملی‌گرایانه اکثریت نمایندگان این مجلس داشت. در عین حال، مجلس لایحه قرارداد الحاقی نفت جنوب با انگلستان را نیز رد کرد.
نظر به سوء قصدی که در بهمن ۱۳۲۷ به جان شاه شد، دولت لایحه غیرقانونی بودن حزب توده را به انضمام درخواست تأسیس مجلس مؤسسان برای تغییر موادی از قانون اساسی را به مجلس ارائه داد که به تصویب رسید.
مجلـس مؤسســـــان در اردیبهشت ۱۳۲۸ تشکیل شد و از اهم اقدامات آن تشکیل مجلس سنا بود. شانزدهمین دوره قانون‌گذاری توأم شد با تشکیل نخستین مجلس سنا. انتخابات این دوره نیز خالی از تنش نبود و جمعی از نمایندگان در اعتراض به سوء جریان انتخابات به رهبری دکتر مصدق در دربار دست به تحصن زدند. در نهایت این تحصن با موفقیت اعضای جبهه ملی در به‌دست آوردن کرسی‌های نمایندگی تهران خاتمه یافت.
مسئله نفت مهم‌ترین موضوعی بود که وقت زیادی از این مجلس را به خود اختصاص داد و محیط متشنجی را پدید آورد. در این شرایط اعضای جبهه ملی دولت را استیضاح نمودند و ضمن رد قرارداد الحاقی، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را ارائه کردند. با ترور نخست‌وزیر، زمینه برای تصویب این پیشنهاد فراهم شد و در نهایت طرح ملی شدن نفت در ۲۴ اسفند به تصویب مجلس شورای ملی و در ۲۹ اسفند به تصویب مجلس سنا رسید.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
