نگاهی به پیشینه هنر غدیریه‌سرایی و غدیریه‌خوانی | زنده‌داری غدیر بـا شـعـر و نـوا
در تاریخ آورده شده است که اعراب به هنگام مراسم حج و طواف کعبه در مکه، سرود‌هایی را با مضامین همین اتفاق می‌خوانده‌اند و سرایش و خواندن شعر برای یک اتفاق درواقع رسم عرب بوده است.
حسین بیات | شهرآرانیوز؛ برخلاف بعضی هنر‌ها که مدت‌ها پس از یک اتفاق، با الهام از آن رخداد پدید می‌آیند، هنرهایی، چون غدیریه‌سرایی و غدیریه‌خوانی در همان زمان رخداد غدیرخم شروع شده‌اند. در تاریخ آورده شده است که اعراب به هنگام مراسم حج و طواف کعبه در مکه، سرود‌هایی را با مضامین همین اتفاق می‌خوانده‌اند و سرایش و خواندن شعر برای یک اتفاق درواقع رسم عرب بوده است.
پس از آن، سرایش شعر به همراه آواز به هنگام اتفاقات ویژه در میان اعراب مرسوم می‌شود. مشابه همین موضع در ایران نیز وجود دارد؛ به همین دلیل غدیریه‌سرایی و غدیریه‌خوانی خیلی زود درمیان فرهنگ ایرانی جای خود را باز می‌کند و حتی شاعران ایرانی درباره آن اشعاری را می‌سرایند. در تاریخ‌وهویت امروز نگاهی انداخته‌ایم به پیشینه هنر غدیریه‌سرایی و غدیریه‌خوانی.
اولین غدیریه تاریخ
غدیریه به قصیده و سروده‌ای گفته می‌شود که درباره واقعه غدیرخم یعنی اعلام ولایت و جانشینی حضرت علی (ع) توسط حضرت رسول (ص)، به امر الهی سروده شده است. اولین کسی که غدیریه خوانده است، حسان‌بن‌ثابت است که به‌محض پایان یافتن خطبه پیامبر (ص) در غدیرخم، از ایشان اجازه می‌خواهد تا قصیده‌اش را بخواند. قصیده غدیریه حسان‌بن‌ثابت درواقع بزرگ‌ترین دلیل شیعه است برای اینکه چنین رخداد شگرفی اتفاق افتاده است. او خود اجتماع مردم را دیده و خطبه پیامبر (ص) را شنیده است.
در این محل است که حضرت، خطاب به او می‌فرمایند: «چرا شعری نمی‌سرایی؟» و او این شعر را می‌سراید و می‌خواند: آیا نمی‌دانید که محمد، پیامبر خدا (ص)، کنار درختان غدیرخم با حالت ندا ایستاد/ و این درحالی بود که جبرئیل از طرف خداوند، پیام آورده بود که در این امر سستی مکن که تو محفوظ خواهی بود// و آنچه از طرف خداوند بر تو نازل شده، به مردم برسان/ و اگر نرسانی و از ظالمان بترسی و از دشمنان حذر کنی، رسالت پروردگارشان را نرسانده‌ای؟ / در اینجا بود که پیامبر (ص) دست علی (ع) را با دست راست، بلند کرد و با صدای بلند فرمود/ هرکس از شما که من مولای او هستم و سخن مرا به یاد می‌سپارد و فراموش نمی‌کند، مولای او بعد از من علی است // و من فقط به او -نه به دیگری- به‌عنوان جانشین خود برای شما راضی هستم/ پروردگارا! هرکس علی را دوست بدارد، او را دوست بدار و هرکس با علی دشمنی کند، او را دشمن بدار// پروردگارا! یاری‌کنندگان او را یاری فرما، به‌خاطر نصرتشان، امام هدایت‌کننده‌ای را که در تاریکی‌ها مانند ماه شب چهارده روشنی می‌بخشد/ پروردگارا! خوارکنندگان او را خوار کن و روز قیامت که برای حساب می‌ایستند، خودت جزا بده.
در آنجاست که حضرت رسول (ص) به او می‌فرمایند: «اى حسان! تا زمانى که با زبان خود و با شعر خود، ما اهل‌بیت (ع) را یارى می‌کنی، مؤید به روح‌القدس هستی».
غدیریه؛ شعر همه طیف‌ها
درواقع از همان روز واقعه غدیرخم، غدیریه‌سرایی آغاز شده و در تمام قرون و دهه‌ها به‌صورت پیوسته تا به امروز ادامه داشته است. همه غدیریه‌ها به‌طور مشترک بر حقانیت امامت و ولایت حضرت علی (ع) تأکید کرده‌اند و ماحصل غدیرخم، همان سخن رسول خدا (ص)، «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» است.
نکته شایان توجه این است که درمیان غدیریه‌سراها، تمام طیف‌ها دیده می‌شود؛ هم شیفتگان امامت و ولایت که به دفاع از آن، شعر سروده‌اند، هم شاعران اهل‌سنت این واقعه را ذکر کرده‌اند و هم شاعران نصرانی مانند وامق نصرانی، واقعه غدیر را بیان کرده و بر آن صحه گذاشته‌اند، حتی برخی مخالفان امام‌علی (ع) نیز در عصر امام، حقانیت آن روز را به‌زیبایی بیان کرده‌اند؛ از آن جمله عمروبن‌عاص که تمام عمر خود را بعد از حضرت رسول (ص) به مخالفت با حضرت علی (ع) پرداخته یا محمد حمیری که از مخالفان آن حضرت بوده است.
غدیریه‌سرایی در ۳ قرن ابتدایی
همان‌طور که ذکرش رفت، حسان‌بن‌ثابت اولین غدیریه‌سرای تاریخ بوده است. درحقیقت آنچه پیامبر (ص) از جانب خداوند در غدیرخم به مردم ابلاغ کردند، حسان به شعر درآورده است؛ به همین دلیل از شعر حسان می‌توانیم مسائل مهم خطبه را دریابیم؛ همچنان که از شعر امرؤالقیس و دیگر شاعران جاهلی، می‌توانیم زندگی جاهلی را به تصویر بکشیم و آن را تاحدودی ثابت و درک کنیم. در قرن اول هجری‌قمری علاوه‌بر حسان، خود حضرت علی (ع) نیز غدیریه سروده‌اند. قیس‌بن‌سعد انصاری و مخالفانی، چون عمربن‌عاص و محمد حمیری‌اموی، از دیگر سرایندگان غدیریه در قرن اول هجری هستند.
کمیت‌بن‌زید از شاعران نامی قرن دوم در عصر اموی و السید اسماعیل بن‌محمد بن‌حمیری، متوفای ۱۷۳هجری‌قمری که در عصر عباسی می‌زیست، دارای چندین غدیریه هستند. حمیری در شعرش چنین آورده است:
کیست آن که احمد (ص) درمیان آن‌ها در روز غدیرخم، او را فراخواند؟
و درمیان یارانش که در پیرامونش بودند، او را به‌پا داشت و او را نام برد
(و گفت) این، علی‌بن‌ابیطالب، مولای آن کسی است که من مولای اویم؟
ابومحمدسفیان بن‌مصعب عبدی‌کوفی نیز در یکی از غدیریات خویش می‌گوید:
به‌درستی که من، علی (ع) را به رهبری و راهنمایی پس از خود منصوب کردم و علی، بهترین منصب‌دار است.
در قرن سوم، غدیریه‌سرایی همچنان میان شاعران عرب ادامه دارد و ابوتمام حبیب‌بن‌اوس طائی، شاعر بنام عصر عباسی، متوفای ۲۳۱ هجری‌قمری، در غدیریه خود می‌گوید:
در روز غدیر، به چاشتگاه در بیابانی که در آن پرده و پوشش نبود، حق بر اهلش آشکار شد.
پیغمبر خدا به‌پا خاست و مردم را به‌حق فراخواند تا نیکی به حریم آنان، نزدیک و زشتی از پیرامونشان دور شود.
بازوان علی (ع) را گرفت و اعلام کرد که او سرور و سرپرست شماست. آیا می‌دانید؟
دعبل بن‌علی بن‌رزین‌الخزاعی هم که از شیفتگان اهل‌بیت (ع) و شاعر توانای عصر عباسی، متوفی ۲۴۶ قمری است، در یکی از غدیریه‌های خود می‌گوید:
او (علی)، برادر پیغمبر پاک‌نهاد و مرد میدان و شکارکننده قهرمانان در کارزار [است].
آنان که منکرند، گواه راستین علی (ع)، غدیر و بدر و کوه‌های بلند احد هستند.
الوامق النصرانی نیز در همین قرن می‌گوید:
آیا در غدیر خم، محمد (ص)، علی را در حضور جمع در موسم حج به‌پا نداشت؟
همچنین ابن‌رومی، متوفی ۲۸۳هجری‌قمری که از شاعران مشهور و معروف این قرن است، چنین سروده است:
پیامبر (ص) روز غدیر سخنی به او گفت که برای شنوندگان هیچ‌گونه ابهامی نداشت.
کسی که من مولای اویم، این علی (ع) مولای اوست و بدین افتخار او تاج گرفت
غدیریه‌سرایی فارسی
هنر غدیریه‌خوانی و غدیریه‌سرایی پس از سه قرن درمیان ایرانیان رایج می‌شود. علامه‌امینی در کتاب گران‌قدر «الغدیر»، گزارش جامعی از غدیریه‌های عهد پیامبر اکرم (ص) داده است.
آن‌طور که از شواهد پیداست، دقیقی‌طوسی، شاعر عصر صفاریان -متوفی سال ۳۴۱قمری - اولین شاعری است که از امیرالمؤمنین علی (ع) به‌عنوان امیر روز غدیر نام برده است:
کبوس‌وار بگرید همی به چشم آلوس/ بسان فرخ شهبا، امیر روز غدیر
بعد از دقیقی‌طوسی، کسایی‌مروزی، متوفی سال ۳۹۲هجری‌قمری به موضوع غدیر پرداخته است. درواقع اولین شعر ولایی در دیوان او مسطور است. او اشعاری دارد در مدحت حضرت علی (ع) و اینکه پیامبر اختیار امور را پس از خود به ایشان سپرده است. علاوه‌بر قصیده فاخری، او در شعری چنین سروده است:
مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر / بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار / آن کیست بدین حال، که بوده است و که باشد
/ جز شیر خداوند جهان، حیدر کرار؟
حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز که با کسایی‌مروزی معاصر است، در مقدمه شاهنامه به موضوع غدیر پرداخته و حضرت علی (ع) را به‌عنوان وصی پیامبر اسلام (ص) معرفی کرده است.
در قرن پنجم، منوچهری‌دامغانی، خواجه عبدا... انصاری، ناصرخسرو قبادیانی و ابوالمفاخر رازی، معروف‌ترین شاعران فارسی هستند که غدیریه سروده‌اند. غدیریه‌سرایان قرن ششم هجری، سنایی‌غزنوی، ابوالمعالی‌رازی، شهاب‌الدین‌ادیب صابرترمذی، بدرالدین قوامی‌رازی، سوزنی‌سمرقندی و فریدالدین عطارنیشابوری هستند.
مولوی، باباافضل کاشانی و سعدی هم شاخص‌ترین غدیریه‌سرایان قرن هفتم به‌شمار می‌روند. همچنین در قرن هشتم، افرادی، چون ابن‌یمین فریومدی، سیدنورالدین کرمانی، شاه‌نعمت‌ا... ولی، مولانا لطف‌ا... نیشابوری، مولانا محمدحسن افضل‌کاشی، نصرت‌محمد علوی‌رازی و بالاخره حمزه کوچک ورامینی، غدیریه‌سرایی کرده‌اند. غدیریه‌سرایان برجسته قرن نهم نیز شاعرانی، چون محمدبن‌حسام خوسفی، میرسیدعلی واعظ‌قائنی و فخرالدین‌حمزه آذری‌طوسی هستند.
در قرن دهم، بابافغانی شیرازی، نثاری‌تونی، سائل کاشانی، خواندمیر، ملاحسین واعظ‌کاشفی، مولانا نظام‌استرآبادی، اهلی‌شیرازی و وحشی‌بافقی غدیریه سروده‌اند. قرن یازدهم هجری نیز غدیریه‌سرایانی، چون نظیری‌نیشابوری، علی‌نقی کمره‌ای، شفایی‌اصفهانی، فیاض لاهیجی، ناظم هروی، میرسند کاشی، صائب‌تبریزی، محمدطاهر قمی، نجیب کاشانی و تأثیر تبریزی داشته است. از قرن دوازدهم به بعد است که تعداد شاعرانی که غدیریه سروده‌اند، به‌طور چشمگیری فزونی می‌گیرد.
۲ غدیریه که سروده امام‌علی (ع) است
امام‌علی (ع) در چند سروده به موضوع غدیرخم اشاره کرده‌اند؛ ازجمله در یک غدیریه می‌گویند:
دو نوه پیامبر، فرزندان من هستند که از فاطمه‌اند. کدام‌یک از شما بهره‌ای همچون من دارید؟
در پذیرش اسلام با شوق و اختیار از روی درک و علم از شما سبقت گرفته‌ام.
پس رسول خدا در روز غدیرخم، ولایت مرا بر شما واجب کرد.
پس وای بر آن‌کس که فردای (قیامت) خدا را ملاقات کند، درحالی‌که به من ظلم کرده است!
ایشان در جایی دیگر سروده‌اند:
همان‌طور که هارون، برادر موسی (ع)، وصی و جانشین اوست، من هم برادر پیامبر اکرم (ص) هستم و این، سربلندی من است.
به همین دلیل مرا در غدیر خم برای آن‌ها امام گردانید.
گمنامی غدیریه‌خوانی
نکته جالب اینجاست که درکنار شاعران پارسی‌سرای ایرانی، شاعران بومی در اقوام ترک، ترکمن، کرد، لر، بلوچ، قشقایی، تات، کرمانج، بختیاری، گیلک، مازندرانی، تالشی و عرب‌ایرانی نیز به غدیریه پرداخته و اشعاری را پدید آورده‌اند که سبب ماندگاری هنر غدیریه‌خوانی در این اقوام شده است؛ مانند شعر جعفرقلی کرمانج در خراسان که براساس باور هم‌زمانی نوروز کهن و وقوع غدیر چنین سروده است:
نوروز پادشاهی آمد، شیعیان دهل شادی زدند
گل‌های رنگارنگ بنفشه و سنبل سر زده
چراکه حضرت علی (ع) بر سر تخت حکومت نشسته است
این غدیریه‌ها درمیان اقوام مختلف اقلیم ایران با آواز یا به‌همراه ساز‌هایی بومی، چون دف، دوتار، تنبور، عود، نی، و قوپوز خوانده می‌شده و هنر غدیریه‌خوانی را درکنار غدیریه‌سرایی پدید آورده است؛ هنری که بسیار کمتر از هنر غدیریه‌سرایی به آن توجه شده و تا مرز اضمحلال و نابودی، پیش رفته است.
دو ورق از رساله محمد صالح الفادی که به واقع غدیر خم پرداخته و در آن می‌توان ﻧﻤونه‌هایی از غدیریه پیدا کرد
یک غدیریه از دیوان کلیات جودی- چاپ سنگی
(دیوان جودی چند بخش دارد که شاعر در فصل اول آن به ذکر مصیبت کربلا پرداخته و در بخش دوم مدح حضرت امیرالمومنین (ع) را آورده است)
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
