گزارشی از وضعیت نگارخانه‌های «سلطانعلی مشهدی» و «استاد ترمه چی» که به سرنوشت تغییر کاربری دچار شده اند | «چارسوق هنر» در کما

الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ این ۲ نگارخانه از اوایل سال ۱۴۰۰ به دلایل متعددی از جمله تغییر کاربری و بازسازی ساختمان فعالیتی ندارند؛ چنان که نگارخانه استاد ترمه چی به فرهنگ سرای «رایانو» تبدیل شده و نگارخانه سلطانعلی مشهدی نیز قرار است به دبیرخانه دائمی هنر‌های شهری و هنر‌های مردمی اختصاص پیدا کند. اما این دو تنها نگارخانه‌های شهرداری نبودند که از ارائه خدمت به جامعه هنری مشهد بازمانده اند. در سال ۹۶ نگارخانه «شهر» از سوی شهرداری با عنوان بزرگ‌ترین نگارخانه شهر مشهد در عرصه میدان شهدا افتتاح شد.

اما این نگارخانه نیز که بر طبق استاندارد‌های نمایشگاهی ساخته شده بود، به سرنوشت مشابهی دچار شد؛ چنان که اکنون دو طبقه از ساختمان نگارخانه در اختیار روابط عمومی شهرداری قرار گرفته و عملا فعالیتی مرتبط با برگزاری نمایشگاه و گالری داری در آن اتفاق نمی‌افتد. برای چرایی این اتفاقات در گزارش زیر به سراغ مسئولان در مدیریت فرهنگی و هنری شهرداری در خانه هنرمندان رفتیم و از آن‌ها درباره دو گالری سلطانعلی مشهدی و استاد ترمه چی پرسیدیم. همچنین در شماره‌های آتی و در گفتگو با مسئولان ذی ربط، به بررسی وضعیت نگارخانه شهر نیز خواهیم پرداخت.

شهرداری وظیفه‌ای در زمینه هنر‌های تجسمی ندارد

آیا شهرداری وظیفه مشخصی در حوزه گالری داری دارد؟ علی مسافری، رئیس اداره هنری و تبلیغات فرهنگی معاونت فرهنگی هنری شهرداری مشهد، در پاسخ به این سؤال می‌گوید: شهرداری چنین وظیفه‌ای ندارد، بلکه در زمینه هنر‌های شهری از جمله فضاآرایی، طراحی المان‌های شهری، نقاشی دیواری، نمایش و سرود وظیفه دارد.

او درباره چرایی تعطیل شدن فعالیت دو نگارخانه سلطانعلی مشهدی و استاد ترمه چی می‌گوید: «هنر‌های تجسمی» یک موضوع تخصصی است و، چون شهرداری در این زمینه فعالیتی ندارد، فعالیت این نگارخانه‌ها اغلب معطوف به درخواست‌ها از بیرون بود که اغلب این درخواست‌ها متکثر و مدیریت نشده بودند؛ برای مثال درخواست برای برگزاری نمایشگاه مد و لباس، نمایشگاه صنایع دستی و...

او ادامه می‌دهد: از سوی دیگر، چون مدیریت این نگارخانه‌ها در نمودار سازمانی شهرداری وضعیت مشخصی نداشت، امکان سیاست گذاری و نظارت بر کیفیت و چگونگی آثار نبود. شیوه مدیریت و خط مشی خانه هنرمندان در مدیریت این گالری‌ها همواره مورد انتقاد بود. در واقع شهرداری فقط یک واحد ارائه دهنده بود که پیوستگی منظمی هم در این خصوص نداشت. این شرایط باعث شده بود هنرمندان حرفه‌ای این گالری‌ها را برای نمایش آثار خود انتخاب نکنند. برای هنرمندان حرفه‌ای خیلی مهم است که آثارشان را در گالری‌ای به نمایش بگذارند که شناخته شده باشد.

در ادامه حتما بخوانید برگزاری نمایشگاه گروهی نقاشی «باید جست» در مشهد مقدس | تجربه انسان جستجوگر

نسبت هزینه و فایده مورد انتقاد بود

اوج فعالیت دو گالری سلطانعلی مشهدی و استاد ترمه چی در سال‌های ابتدایی افتتاح آن‌ها بود و بعد از آن به این دلیل که هنرمندان علاقه‌مند بودند در گالری‌هایی فعالیت کنند که دارای کیفیت استاندارد باشند، کم کم رونق خود را از دست دادند. این واقعیت که گالری داری یک تخصص و شامل ارکان متعددی از جمله کیوریتوری (نمایشگاه داری)، لیدری (مدیریت)، تسهیلگری و... است، مورد قبول همه کارشناسان هنری قرار دارد. اما این مجموعه‌ها فاقد این موارد بودند و فقط یک سالن را در اختیار هنرمند قرار می‌دادند. این موارد در نهایت گالری‌ها را سال به سال با ریزش هنرمندان حرفه‌ای روبه رو کرد؛ چنان که به نظر می‌رسید دستگاه‌های حاکمیتی یا مدارس تنها علاقه‌مندان به برگزاری نمایشگاه در این گالری‌ها هستند.

رئیس اداره هنری و تبلیغات فرهنگی معاونت فرهنگی هنری شهرداری مشهد درباره اینکه این گالری‌ها با چه هدفی در اختیار جامعه هنرمندان قرار گرفته بودند و در ادامه چه شد که این اهداف مورد بازنگری قرار گرفتند، می‌گوید: به طورکلی مشهد از نظر سرانه گالری و هنر‌های تجسمی نسبت به جمعیتش وضعیت مناسبی ندارد و این سرانه نسبت به سال‌های پیش حتی کمتر هم شده است؛ چون بخش خصوصی که قبلا در گالری‌ها فعالیت می‌کرد، کوچک‌تر شده است.

گالری داری اگر با اقتصاد هنر پیوند نخورد، بخش خصوصی انگیزه لازم را برای فعالیت نخواهد داشت. خیلی از هنرمندان درجه یک به دلیل بازار خوب گالری‌های تهران علاقه مندند کارهایشان را در گالری‌های معتبر تهران عرضه کنند، چون می‌بینند که گالری‌های شهرستان پتانسیل گردش اقتصادی را ندارند؛ بنابراین در آن دوره شاید برای کمک به افزایش سرانه فضای هنری، کاربری این سالن‌ها از اداری به هنری عوض شد.

قبل از آن هم بخشی از آن فضا به کارگاه‌های ساخت و نمایش آثار هنری جامعه هنرمندان اختصاص داشت. او ادامه می‌دهد:، اما نبود پشتیبانی‌های ستادی برای ترمیم و بهسازی ساختمان یک موضوع مهم بود. اختصاص هزینه برای این موارد به این دلیل که انتفاع مالی نداشت، به کندی انجام می‌گرفت. همواره نیز به این هزینه‌ها به نسبت بهره وری آن انتقاد وجود داشت و این سؤال مطرح می‌شد که آیا نمی‌شود از این فضا‌ها استفاده بهینه تری کرد؟ خوش مسیر نبودن مکان گالری -به گونه‌ای که از زیست بوم هنر در مشهد جداافتاده محسوب می‌شد- نیز به این وضعیت دامن زده بود.

فرهنگ سرا به جای نگارخانه

با اینکه اکنون این دو نگارخانه تقریبا از چرخه گالری‌های مشهد خارج شده اند، آن چنان که رئیس اداره هنری و تبلیغات فرهنگی معاونت فرهنگی هنری شهرداری مشهد می‌گوید، قرار است استفاده بهینه تری از آن‌ها شود. مسافری در این باره می‌گوید: اکنون نگارخانه استاد ترمه چی با عنوان فرهنگ سرای رایانو در حوزه رسانه و هنر برای نوجوانان فعالیت می‌کند. فرهنگ سرای رایانو به دنبال این است که زمینه مشارکت نوجوانان را در عرصه شهر در زمینه هنر و رسانه افزایش دهد.

این فرهنگ سرا از ابتدای سال ۱۴۰۲ با عضوگیری از مدارس به صورت جدی‌تر فعالیت خود را آغاز کرد و برگزاری ورک شاپ و کار عملی در زمینه هنر‌های شهری مانند نقاشی دیواری از جمله کار‌هایی است که انجام می‌دهد. نگارخانه سلطانعلی مشهدی هم به دبیرخانه دائمی هنر‌های شهری و هنر‌های مردمی تبدیل شده و قرار است با برگزاری ورک شاپ و ارائه خدمات علمی و محتوایی به جامعه هنری، فضای تعامل هنرمندان هنر‌های شهری با یکدیگر را فراهم کند.

در این گالری هنوز کار‌های عمرانی تمام نشده است و امیدواریم ۲۲ بهمن دبیرخانه دائم هنر‌های شهری و هنر‌های مردمی در آن به بهره برداری برسد. او می‌گوید: در واقع مدیریت شهری به این جمع بندی رسیده است که اگر این دو موضوع را پیگیری کند، جامعه هنرمندان بیشتر منتفع می‌شود و بهتر است گالری داری را به افراد حرفه‌ای در بیرون مجموعه واگذار کند. طبقه سوم نگارخانه شهر هم به روابط عمومی واگذار شد.
او ادامه می‌دهد: بااین حال شهرداری از راه اندازی یک گالری در منطقه ۱۰ در سال ۱۴۰۱ حمایت کرده است.

فرایند عمرانی بازسازی و تجهیز ساختمانی در بوستان نیلوفر آبی برای تبدیل شدن به یک گالری برای هنرمندان در حال انجام است. این مرکز زیر نظر شهرداری منطقه و با هیئت مدیره‌ای از هنرمندان بومی منطقه مدیریت خواهد شد. این ساختمان احتمالا در نیمه دوم سال ۱۴۰۲ به بهره برداری می‌رسد؛ هم زمان طی تفاهمی با اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی در بازسازی نگارخانه میرک همکاری می‌کند تا این فضا نیز به شمار گالری‌های فعال مشهد بازگردد.

در ادامه حتما بخوانید شهردار مشهد مقدس: مشهد در هنر شهری الگوی کشور است | نگاه مدیریت شهری به حوزه فرهنگی خاص شده است + فیلم

فعالیت نگارخانه و دبیرخانه دائمی هنر‌های شهری با هم

با وجود آنچه رئیس اداره هنری و تبلیغات فرهنگی معاونت فرهنگی هنری شهرداری مشهد درباره گالری سلطانعلی مشهدی می‌گوید، معاون فرهنگی و هنری سازمان فرهنگی و اجتماعی شهرداری بر ادامه فعالیت این گالری با رویکرد قبلی و بعد از بازسازی تأکید دارد. یوسف اسماعیل زاده می‌گوید: نگارخانه سلطانعلی مشهدی مدتی به صورت موقت در اختیار بخش اداری قرار داشت، ولی اکنون دوباره به ما بازگردانده شده و قرار است کاربری سابق خودش را ادامه دهد. البته هم زمان دبیرخانه هنر‌های شهری مشهد هم در آنجا مستقر می‌شود.

او ادامه می‌دهد: از ابتدا هم آنجا گالری صرف نبوده است؛ فضایی بوده که شهرداری به صورت موقت آن را گالری کرده است وگرنه اصل کاربری آن فضا مربوط به فعالیت‌های هنری شهرداری بود که برای فعالیت‌های استقبال از بهار تحویل مدیریت هنری شده بود و مجموعه‌های کارگاهی هنری در آن فعالیت می‌کردند. در کنار این فعالیت‌ها نمایشگاه هم در آن برگزار می‌شد.

الان نیز قرار است دوباره به رویکرد سابق خود برگردد. یعنی در کنار این فعالیت‌ها برگزاری نمایشگاه هم داشته باشد. اسماعیل زاده تأکید می‌کند: طبق روال قبل هنرمندان می‌توانند برای برگزاری نمایشگاه‌های خود به ما مراجعه کنند و ما بر طبق ضوابط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیریت هنری شهرداری این فضا را در اختیارشان می‌گذاریم.

گالری‌های سازمانی برون سپاری شوند

در ادامه این گزارش به سراغ هنرمندی رفتیم که سابقه برگزاری چندین نمایشگاه را در نگارخانه‌های شهرداری دارد. امین ابراهیمی از عکاسان شناخته شده مشهدی است که نمایشگاه‌های متعددی در دوره رونق نگارخانه‌های استاد ترمه چی و سلطانعلی مشهدی برگزار کرده و شاهد نمایشگاه‌های شاگردان و همکارانش نیز در این گالری‌ها بوده است.

به نظر او مواردی برای حرفه گالری داری لازم است که در نگارخانه‌های دولتی به طورکلی انجام نمی‌شود. مواردی مثل اینکه گالری دارها، هنرمندان را از یک سو و دوستداران و خریداران هنر را از سوی دیگر با ترفند‌های استاندارد جذب می‌کنند و گالری‌های دولتی معمولا در این زمینه ضعف دارند. او می‌گوید: بهتر است بگوییم اطلاعی در این موارد ندارند. شخصی که مدیر گالری دولتی می‌شود، گالری داری را یک کار اداری می‌بیند.

به نظر او راه حل، برون سپاری گالری‌های دولتی است به بهره بردارانی که خودشان هنرمند یا آشنا به کار گالری داری باشند. ابراهیمی گالری‌های خصوصی را نمونه‌های بهتری از گالری‌های حرفه‌ای در مشهد می‌داند و می‌گوید: این گالری‌ها خیلی خوب دارند کار می‌کنند، چون می‌خواهند چرخ گالری شان بچرخد. از این نظر سطح گالری‌های مشهد نسبت به دیگر شهرستان‌ها بالاتر است؛ چون هم هنرمند در رشته‌های مختلف زیاد دارد و هم هنردوست و کسانی که دغدغه خرید آثار هنری را دارند.

او ادامه می‌دهد: برگزاری نمایشگاه برای یک هنرمند کار سختی است؛ وقت و انرژی و سال‌ها تجربه اش را باید بگذارد. خیلی از هنرمندان مشهدی علاقه مندند که در گالری‌های شهرداری نمایشگاه داشته باشند، ولی به این شرط که علاوه بر موارد گفته شده، نمایشگاه هر هفته فعال باشد، نه اینکه یک هفته نمایشگاه مناسبتی داشته باشد و بعد تا ماه‌ها بعد هیچ نمایشگاهی در آن برگزار نشود و همه یادشان برود که چنین گالری‌ای در شهر وجود دارد.

هزینه بگیرند، ولی خدمات بدهند

راه حل دیگری که او پیشنهاد می‌دهد این است که گالری‌های سازمانی به ازای برگزاری نمایشگاه از هنرمندان هزینه بگیرند (البته نه ارقامی مانند آنچه گالری‌های خصوصی می‌گیرند) و در عوض استاندار‌های خود را افزایش دهند. او می‌گوید: هنرمند راضی به پرداخت هزینه می‌شود اگر بداند در قبال هزینه‌ای که می‌دهد، پوسترش پخش می‌شود، آن سازمان به جامعه هنری پیامک می‌زند، در شهر تبلیغات می‌کند (که شهرداری به این تبلیغات دسترسی دارد)، در آماده سازی آثار مانند تهیه قاب و چاپ عکس (در عکاسی و گرافیک) به او کمک می‌شود، استاندارد‌های فیزیکی سالن مانند نور افزایش می‌یابد، هیئت انتخابی برای پذیرش هنرمندان وجود دارد و مواردی ازاین دست.

وقتی من می‌خواهم نمایشگاهی از آثارم را در یک گالری برگزار کنم، به سیستم نور و تهویه گالری، نظافت و پذیرایی آن، ساعات ورود و خروج به آن و اینکه همیشه یک نفر در آن برای پاسخگویی حضور داشته باشد توجه می‌کنم. مجموع این‌ها هزینه دارد.