نهضت مقاومت ریشه در قرآن دارد

آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛  بیست‌وسومین روز از مرداد در تقویم به نام روز مقاومت اسلامی نام‌گذاری شده است. به‌مناسبت فرا رسیدن این روز در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر احمد رهدار، عضو هیئت‌علمی و مدیرگروه فقه سیاسی دانشگاه باقرالعلوم (ع)، مفهوم‌شناسی مقاومت در آموزه‌های دینی را بررسی کرده‌ایم که مشروح آن در ادامه از نظرتان می‌گذرد.

مقاومت؛ یک مفهوم اصیل قرآنی، نه جریانی خودساخته

گفتمان مقاومت همچون گفتمان جهاد، یک گفتمان اصیل اسلامی و قرآنی است، لکن هم مفهوم جهاد که در آیات متعدد قرآن آمده و هم مفهوم مقاومت که هم واژه و هم محتوایش در برخی آیات آمده است، در تطور تاریخی و به اقتضای تغییر شرایط با درک متفاوتی مواجه شده‌اند؛ برای مثال در دوره‌ای از تاریخ، صرفا در حد مفهوم مانده و در دوره‌ای از تاریخ، مجموعه مفاهیم آن تبدیل به یک نظریه شده است و در دوره‌ای هم این نظریه به نظام و گفتمان و جریان اجتماعی تبدیل شده است.

در ادامه حتما بخوانید هویت دینی و امکان رشدی که فراهم است

مسئله مقاومت در زمان ما به‌خصوص به‌دلیل مواجهه حداکثری و تفصیلی جریان اسلام‌گرا با جریان‌های ضداسلام‌گرا و استکباری به یک جریان یا گفتمان اجتماعی و حتی سیاسی قوی تبدیل شده است، لذا وقتی درباره گفتمان مقاومت سخن می‌گوییم، کسی به ما خرده نمی‌گیرد که چرا برای جریان خودساخته یا غیراصیل یا مسئله‌ای که به جریان اجتماعی تبدیل نشده، عنوان گفتمان به‌کار می‌برید، حتی مخالفان گفتمان مقاومت در اشاره و وصف آن حتی انتقادی، چنین تعبیری دارند و تلاش‌های معطوف به این مفهوم را جریان مقاومت می‌خوانند، از این‌رو گفتمان شدن مفهوم مقاومت در این دوران، بهانه‌ای نیست که بگویند این جریان خودساخته و غیراصیل زمانه ماست، نه! بلکه این جریان، اصیل و دارای پایه قرآنی (هم در واژه و هم در محتوا) و روایی است و در سیره معصومان (ع) و علما ریشه دارد؛ البته امروز پررنگ‌تر درباره آن بحث می‌شود.

مقاومت در ادبیات قرآن

کتاب «مقاومت در اسلام» نشر مرکز اندیشه‌سازان نور در تهران، به قلم دکتر اصغر افتخاری، در فصلی مفاهیم قرآنی محیط بر مسئله مقاومت را بحث کرده است. این کتاب اگرچه خوب است، به نظر می‌رسد در ادامه باید تا آنجا قرآن را در موضوع مقاومت استنطاق کنیم که به تولید نظریه قرآنی مقاومت برسیم.

ما هنوز نظریه قرآنی مقاومت را کشف و تبیین تفصیلی نکرده‌ایم، درحالی‌که نیازی مبرم و فراوان به آن داریم؛ به‌ویژه آنکه قرآن به میزان کافی در این‌باره به ما مبنا و گزاره، محتوا و روش، نتیجه و الگو و مصداق تاریخی می‌دهد؛ یعنی مجموعه آیات قرآن، می‌تواند به‌صورت ذوابعاد درباره مسئله مقاومت به ما خوراک محتوایی بدهد؛ به‌عبارت بهتر، مقاومت برای قرآن مسئله‌ای خرد و حاشیه‌ای نبوده است، اما اینکه چرا تاکنون کار پژوهشی شاخص و فاخر قرآنی در موضوع مقاومت نداشته‌ایم، آسیب‌شناسی خاص خود را می‌طلبد.

اگرچه در جای‌جای بیانات رهبر معظم انقلاب درباره مقاومت که جمع‌آوری و درقالب کتاب منتشر شده، درباره مقاومت استناد‌های قرآنی آورده شده و همچنین مقالات موردی نگاشته شده است، این‌ها برای تولید نظریه قرآنی مقاومت، کفایت نمی‌کند، درحالی‌که گفتمان مقاومت این ظرفیت را دارد که مهم‌ترین حرف‌های ما را در دوردست‌ترین نقاط جهان اسلام و به عمیق‌ترین شکل ممکن حتی به جامعه اهل تسنن انتقال دهد.

اگر گفتمان مقاومت بخواهد مقبول همه جامعه اسلامی باشد، باید مستند به منابع پذیرفته‌شده همه فِرَق و مذاهب باشد. در میان همه منابعی که دراختیار داریم، بهترین، دردست‌ترین، متقن‌ترین و مقبول‌ترین منبع دینی برای همه فرقه‌ها، قرآن کریم است. اگر با قرآن از مقاومت حرف بزنیم و پرچم تبیین را بلند کنیم و آن را توسعه دهیم، کاری شایسته و درخور و مبتکرانه انجام داده‌ایم.

ابعاد مقاومت در آیینه وحی

قرآن مجید درباره مسئله مقاومت به ما مبنا و ملاک می‌دهد. قرآن، حق و باطل را درقالب جبهه و جریان معرفی می‌کند و وقتی می‌خواهد به ما هویت دهد، مقابل آن غیریت ایجاد می‌کند؛ مثل جبهه طاغوت در مقابل جبهه توحید. ادبیات مقاومت قرآنی به لحاظ ایجابی، هویت ما را پاسداری و در بعد سلبی، غیریت ما را دفع می‌کند، لذا در همه توصیفات خود درباره نزاع میان جریان انبیا و فراعنه ادبیاتش مبتنی‌بر مقاومت است. بماند که حتی در لایه‌های عمیق‌تر و سنگین‌تر، جایی که از نزاع نفس لوامه (وجدان) با شیطان صحبت به میان می‌آورد، هم بر رویکرد مقاومت تأکید می‌کند. در موضوع مقاومت نفس لوامه مقابل نفس اماره نیز همین وضعیت حاکم است.

جریان مقاومت، جبهه‌ای است نه جزیره‌ای

علاوه‌بر این، در معرفی روشی برای مقاومت، قرآن کریم بر روش جبهه‌ای تأکید می‌کند نه فردی، لذا وقتی از انبیا گزارش می‌دهد، پراکنده و جزیره‌ای عمل نمی‌کند، بلکه بافت تاریخی برای آن‌ها قائل است که به‌عنوان انسان‌های برگزیده خدا سخن خدا را در بازه‌های مختلف تاریخ به بشر عرضه کرده‌اند، از این‌رو از حضرت آدم (ع) تا نبی خاتم (ص) را در یک خط و مبنا می‌داند که هم‌جبهه و هم‌مسیر هستند.

وقتی قرآن، انبیا را به‌عنوان الگو برای انسان‌ها مثال می‌زند، درواقع به ما می‌آموزد مقاومت محور می‌خواهد که این محور، حجت و، ولی خداست و باید دور حجت الهی بگردید تا اگر از شما درباره امام و رهبر و محورتان پرسیدند، مطلع باشید؛ چنان‌که حتی درباره قیامت هم تصریح می‌کند که مردم با امام خود در قیامت محشور می‌شوند.

رهاورد مقاومت قرآنی

برای مثال یک آسیب جدی بیداری اسلامی، نداشتن امام و رهبر و فرمانده بود. الگوی مدنظر قرآن کریم برای مقاومت آشکارا، مقاومتی حجت‌محور و امام‌محور است. به‌عبارت دیگر، جریان مقاومت قرآنی قطب و مدار دارد و از نظر نتیجه و رهاورد نیز گفتمان موفق مقاومت را با تعابیر رضوان و قرب و کمال و آرامش گره می‌زند؛ یعنی امکان ندارد جریانی با حق باشد، اما به آرامش درونی و قرب و رضوان نرسد، لذا با مراجعه به قرآن کریم، با این‌گونه مبانی و روش‌ها و شاخص‌ها مواجه می‌شویم و به‌راحتی به راهکار می‌رسیم.

آنچه قرآن مجید در نزاع میان ابراهیم (ع) و نمرود، موسی (ع) و فرعون و دیگر انبیا با طاغوت زمان خودشان نقل می‌کند، همگی جلوه‌های مقاومت است و تبیین می‌کند که این انبیا چطور مقابل ظلم مقاومت کرده‌اند؛ مثل مقاومت بنی‌اسرائیل مقابل فرعون؛ مشخصا درباره جهاد حدود سیصد آیه داریم و همین حدود هم آیاتی در قرآن هست که واژه جهاد در آن‌ها به‌کار نرفته است، اما محتوای آن‌ها مرتبط با جهاد است. درباره مقاومت نیز چنین است، لذا باید درباره مقاومت، آن‌ها را تحلیل و تفسیر و تأویل موضوعی کنیم.

مقاومت در سیره معصومین (ع)

برپایه اعتقاد و باور ما شیعیان، کل تاریخ اهل‌بیت (ع) به درگیری و نزاع با نظام سیاسی خلافت، گذشته است؛ همچنین، مصادیق مقاومت در سیره اهل‌بیت (ع) مقابل ظلم و حکام جائر، بسیار است؛ چنان‌که برخی‌ها محاجات و مناظرات ائمه (ع) با زنادقه (کفار) را هم در زمره مقاومت فکری و عقیدتی آورده‌اند.

قرآن و روایات درباره مفهوم جهاد که موضع پشتیبانی و هم‌پوشانی درباره مفهوم مقاومت دارد، می‌فرمایند خروجی و رهاورد جهاد و مقاومت برای انسان، عزت است؛ یعنی اگرچه ممکن است در درگیری با جریان استکبار از جهاتی ضربه بخوریم و این در جنگ و نزاع طبیعی است، چون دشمن هم عِدّه و عده و منافع و ابزار خود را دارد و می‌تواند به تحریم و اشغال و اسارت و کشتار دست بزند، اما قومی که مقابل استکبار مقاومت کند، عزیز می‌شود.

رهاورد مقاومت و جهاد، عزت است؛ برای مثال زمانی یاسرعرفات که مؤسس سازمان ساف (سازمان آزادی‌بخش فلسطین) بود، با روحیه مقاومت، عزت داشت و زمانی از این جریان دست کشید و عزتش را از دست داد. امروز اگر تصویر او در قاب اذهان را با تصویر سیدحسن نصرا... مقایسه کنیم، شدت عزت سید را درمی‌یابیم؛ عزتی که حتی دشمنان نیز به آن اذعان و اعتراف می‌کنند.

آن‌ها که به تعبیر رهبر معظم انقلاب، ذیل گفتمان مقاومت با محور سازش عمل می‌کنند، نیز عزت خود را حتی مقابل هم‌پیمانان خویش از دست می‌دهند؛ چنان‌که عربستان در این دوره‌ای که جریان مقاومت در کشور‌های عربی اوج می‌گرفت، در محوز سازش با آمریکا و اسرائیل بود و با وجود همه باجی که به آن‌ها داد، درنهایت رئیس‌جمهور آمریکا از عربستان و حاکمانش به گاو شیرده تعبیر کرد؛ تعبیری که آمریکا هرگز برای شخصیتی همچون سیدحسن نصرا... به‌کار نمی‌برد.

عزت، رهاورد مقاومت و این وعده تخلف‌ناپذیر الهی است. این موضوع در هشت سال دفاع مقدس ما به‌خوبی ثابت شد که اگرچه جوانان بسیاری را از دست دادیم، الان می‌بینیم خانواده‌های شهدا چقدر عزیز هستند. آنچه برای خانواده شهدا مانده است، عزتی تاریخی و ابدی است و حتی در عالم آخرت این عزت همراه آن‌هاست، لذا عزت مهم‌ترین و ارزشمند‌ترین رهاورد مقاومت محسوب می‌شود.