ترانزیت، کلید شکوفایی اقتصاد خراسان‌رضوی

سال‌هاست مسئله درآمد‌های ناشی از ترانزیت، به بحث مهم میان کارشناسان و مسئولان دولتی تبدیل شده است؛ با این‌حال سهم ایران از ترانزیت در جنوب غرب آسیا ناچیز است؛ آخرین گزارش‌ها از بهره‌برداری زیر ۱۰درصد از ظرفیت ترانزیتی کشور خبر می‌دهند. ایران با ۱۵ همسایه، بیشترین تعداد همسایگان را بعد از روسیه و چین در اختیار دارد؛ همچنین وجود ۲۰هزار کیلومتر راه ترانزیتی و حضور در نقطه تمرکز مهم‌ترین راه‌های ارتباطی منطقه به ایران ظرفیتی بی‌نظیر در حوزه ترانزیت داده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حالی که ایران سالانه ظرفیت ترانزیت ۲۰۰ میلیون تن کالا را دارد، اکنون سالانه کمتر از ۱۰ میلیون تن کالا از کشور ترانزیت می‌شود. با توجه به اهمیت ترانزیت در رشد درآمد‌های ارزی ایران، دولت سیزدهم توجه به این مسئله را در دستورکار قرار داده است به طوری که رسیدن به درآمد سالانه ۲۰ میلیارددلاری در این حوزه هدف‌گذاری شده است.

در این میان خراسان رضوی دارای سه گذرگاه مرزی فعال شامل دوغارون با افغانستان و لطف‌آباد و سرخس با ترکمنستان است که هر سه سهم مهمی از این تجارت را برعهده دارند. همچنین بر اساس اعلام مسئولان راه‌آهن خراسان، ۸۵درصد ترانزیت ریلی کشور از گذرگاه ریلی سرخس می‌گذرد و همین نشان می‌دهد که ایستگاه راه‌آهن سرخس، معبر مهم ترانزیت ریلی ایران است.

کریدور شرق-غرب

کریدور شرق-غرب یا جاده باستانی ابریشم یکی از کریدور‌هایی است که از مسیر خراسان رضوی می‌گذرد. مسیر ایرانی کریدور شرق-غرب از مرز‌های شمال شرقی ایران شامل: دوغارون، سرخس، باجگیران، لطف آباد و اینچه برون، به مرز‌های خروجی غربی و شمال غربی شامل جلفا، بازرگان، سرو، رازی، تمرچین، باشماق، خسروی و برعکس است. این مسیر افزایش ترانزیت از چین به ترکیه و کشور‌های اروپایی و همچنین درجهت معکوس را هدف گذاری کرده است.
در عین حال به گفته کارشناسان اقتصادی، طرح راه آهن خواف - هرات موجب اتصال ریلی ایران و افغانستان است.

این خط ریلی تکمیل کننده مسیری ۲۰۰۰کیلومتری در کریدور ریلی شرق به غرب جهان از چین، افغانستان و ایران به اروپاست و افغانستان را که کشوری محصور در خشکی و بدون دسترسی به آب‌های آزاد جهان است، به شبکه ریلی ایران و بنادر جنوبی کشورمان متصل و از مسیری امن برای ارتباط با اروپا برخوردار می‌کند. براساس توافق همکاری، دو طرف ایران و افغانستان، بر اهمیت احداث کریدور ریلی چین_افغانستان_ایران توافق دارند و پیگیری‌های لازم از سوی دو کشور برای جلب سرمایه گذاری و مشارکت کشور چین انجام می‌شود. این خط ریلی برای تجارت ایران و افغانستان راهبردی است و سالانه ظرفیت جابه جایی ۵ میلیون تن کالا و یک میلیون مسافر را در میان دو کشور ایجاد می‌کند.

گذرگاه ریلی چابهار–سرخس

«تیم مارشال» نویسنده کتاب «زندانیان جغرافیا» آسیای مرکزی را منطقه‌ای می‌داند که به دلیل دسترسی نداشتن به آب‌های آزاد در خشکی محصور شده است و در بن بست استراتژیک قرار دارد. این مسئله نشان می‌دهد که خراسان رضوی به دلیل همسایگی با کشور‌های آسیای مرکزی می‌تواند به پل ارتباطی این کشور‌ها به آب‌های آزاد تبدیل شود.

گذرگاه ریلی چابهار–سرخس با اتصال به سواحل مکران و اسکله شهید بهشتی با هدف توسعه استان‌های شرقی، ایجاد شاخه جدید در کریدور شمال- جنوب با اتصال ریلی چابهار به آسیای میانه و جذب بار‌های افغانستان و ازبکستان در دست احداث است. ایران با تکمیل خط آهن چابهار-سرخس قادر خواهد بود نقشی پررنگ‌تر در صنعت ترانزیت منطقه و جهان ایفا کند که علاوه بر درآمدزایی منجر به استحکام روابط بین کشور‌ها به ویژه کشور‌های آسیای میانه با اتکا به تأمین منافع مشترک می‌شود. همچنین ایجاد زیرساخت ریلی در این مسیر سبب می‌شود تا دسترسی به معادن خراسان رضوی و بهره برداری از آن‌ها مقرون به صرفه شده و از این طریق مقدمات لازم سرمایه گذاری برای فعال سازی ظرفیت معادن غنی این استان فراهم شود.

ایران میزبان دو دسته کریدور اصلی شمال-جنوب و شرق-غرب است. دسته اول روسیه و کشور‌های آسیای میانه را به حاشیه خلیج فارس و جنوب آسیا متصل می‌کند. دسته دوم نیز در وهله اول ارتباط دهنده چین و اروپا به عنوان دو قطب اقتصادی متصل و در مرحله بعد کشور‌های مابین مسیر این دو منطقه است. کریدور شرق-غرب یک طرح راهبردی میان مدت است که در عین دارابودن پتانسیل بار بیشتر، رقابت شدیدتری هم برای میزبانی آن در منطقه وجود دارد و مسیر‌های رقیب بعضاً در حال حاضر فعال است. کریدور شمال-جنوب، اما مسیری است که هم اکنون ایران، مزیت بلامنازع را در آن داراست و مسیر‌های رقیب آن هنوز به بهره برداری کامل نرسیده اند. همچنین زیرساخت‌های موجود برای برقراری کریدور شمال-جنوب و مناسبات سیاسی لازم نیز به مراتب هموارتر از کریدور شرق-غرب است.

مشکلات موجود

با وجود ظرفیت‌های فراوان خراسان رضوی برای نقش آفرینی توسعه درآمد ترانزیتی کشور، برخی موانع پیش رو می‌تواند این استان را از مسیر این کریدور‌های جهانی دور کند، تعرفه‌های غیررقابتی و زمان طولانی حمل کالا به دلیل به روزنبودن ناوگان حمل ونقل می‌تواند نظر بسیاری از بازرگانان را درباره عبور کالا‌های خود از ایران تغییر دهد.

در کنار مشکلات زیرساختی فرایند عبور محموله‌های ترانزیتی بسیار زمان بر است. این مسئله سبب افزایش هزینه تمام شده عبور کالا‌های ترانزیتی شده است و سبب می‌شود تا به مرور کشور‌های دیگر ترجیح دهند از مسیر‌های جایگزین استفاده کنند.

جزیره‌ای عمل کردن نهاد‌های متولی ترانزیت، یکی دیگر از مشکلات این صنعت است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر در زمینه ترانزیت بیش از ۲۰نهاد نقش دارند که هماهنگ نبودن آن‌ها سبب شده است تا فعالان صنعت ترانزیت با مشکلات زیادی روبه رو شوند.

رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی در این باره می‌گوید: پیدایش رقبای جدید در حوزه ترانزیت و تعریف کریدور‌های جدیدی که بعضا ایران را در مسیر خود ندارند، لزوم توسعه زیرساخت‌های این بخش را به ما یادآور می‌شود. در حال حاضر در موضوع حمل ریلی کالا، دغدغه‌ها و کمبود‌های زیرساختی متعددی وجود دارد که باید برطرف شوند، چون پاسخگوی حجم زیاد کالا‌های صادراتی و ترانزیتی نیست.

محمدرضا توکلی زاده یکی از چالش‌های موجود را که از منظر فعالان حوزه حمل ونقل بین المللی و تجار و بازرگانان احصا شده، دشواری انتقال کالا از یک مرز به مرز دیگر به دلیل کمبود لکوموتیو بیان می‌کند و توضیح می‌دهد: با توجه به نبودسرمایه گذاری در حوزه لکوموتیو در سال‌های قبل، با کمبود در این بخش روبه روییم. راهکار‌های متعددی نیز از جانب بخش خصوصی بیان شده است؛ مثلا تعداد زیادی لکوموتیو بدون استفاده در گرجستان وجود دارد که‌ می‌توان با اجاره بخشی از آن ها، مشکل کمبود این بخش را تا حد زیادی برطرف کرد. تلاش ما در اتاق بازرگانی، مطالبه گری و رایزنی برای حل این جنس مشکلات است، چون باور داریم ظرفیت ارزشمندی که در حوزه ترانزیت فراهم است، باید مغتنم شمرده شود.