نگاهی به مصادیق تربیتی حضرت زهرا(س) در برخورد با فرزندان

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ تربیت فرزند، زنانه و مردانه ندارد و به‌عهده پدر و مادر باهم است، اما بانوان به‌دلیل زمان بیشتری که با کودکان می‌گذرانند، نقش مهمی در تربیت فرزندانشان دارند؛ البته این تمام راز اهمیت نقش مادری در تربیت و بزرگ کردن اولاد نیست؛ زیرا براساس آموزه‌های دین ما اسلام، سعادت یا شقاوت انسان از دامان مادر و تربیت او آغاز می‌شود؛ آن‌چنان که در روایات آمده است: «سعادت و شقاوت انسان در شکم مادرش تعیین می‌شود» ۱. این سخنی نیست که بتوان از کنار آن به‌سادگی گذشت.

فرزند براساس آموزه‌های دینی، بخشی از وجود والدین است؛ چنان‌که می‌خوانیم: «فرزند، جگرگوشه مؤمن است».۲، اما این پاره تن اگر به‌درستی تربیت شود، گلی از گل‌های بهشت خواهد بود.۳ که باعث و بانی برکت و رحمت در خانواده است.۴ پس تربیت و پرورش فرزند و ساختن روح و شخصیت او از وظایف سنگین و مسئولیت‌های بزرگ والدین است که هرگز نمی‌توانند دربرابر آن کوتاهی کنند.

درحال‌حاضر اهمیت نقش مادر در پرورش فرزند بر کسی پوشیده نیست، با این حال گاه به نظر می‌رسد که زنان درکنار همسرداری و مدیریت خانه و خانواده در حوزه فرزندپروری با پرسش‌های بی‌شماری تنها مانده‌اند. اینجاست که لزوم وجود سرمشقی برای مادری اهمیت پیدا می‌کند؛ سرمشقی که برای ما زنان مسلمان در وجود حضرت زهرا (س) مصداق پیدا کرده است.

فرزندانش را دوست داشت و این دوستی را نشان می‌داد

وقتی ما در نقش پدر و مادر هستیم، تصور می‌کنیم همین که فرزندانمان را اداره و سرپرستی کنیم، به معنی این است که آن‌ها را دوست داریم، درحالی‌که فرزند باید این محبت را در رفتار و کلام ما نیز ببیند. این ویژگی است که در شاخص‌های تربیتی حضرت زهرا (س) با فرزندانشان بسیار پررنگ مشاهده می‌شود.

براساس روایات، مادر سادات وقتی می‌خواستند فرزندانشان را صدا بزنند، آن‌ها را با واژه‌های محبت‌آمیزی خطاب می‌کردند؛ به‌طور مثال فرزندانشان را یاقره‌عینی (نور چشمم) و ثمره فؤادی (میوه دلم) صدا می‌کردند. (مهدی نیلی‌پور، فرهنگ فاطمیه، ص ۱۸۰). همچنین به سفارش پیامبر (ص)، بچه‌ها را دسته‌گل می‌دانستند؛ قال رسول‌ا... (ص): «الولد ریحانه و ریحانتایَ الحسن و الحسین» (بحارالأنوار، ج ۴۳، ص‌۲۸۱). حضرت زهرا (س) رسیدگی و محبت به فرزندانشان را بر هر کار دیگری مقدم می‌شمردند و معتقد بودند که در نگهداری و پرورش فرزند، مادر از هر فرد دیگری سزاوارتر است.

از فرزندانش می‌خواست به او آموزش دهند

حضرت زهرا (س) با اینکه الگوی زنده قرآن کریم بودند، از روش‌های عملی و آموزش‌های غیرمستقیم برای ارشاد فرزندانشان بهره می‌بردند؛ به‌طور مثال در روایت آمده است: «امام‌حسن (ع) در پنج‌سالگی هر روز به مسجد می‌رفتند و از کلمات و مواعظی که پیغمبر اکرم (ص) در مسجد بیان می‌فرمودند، به ذهن مبارک خود می‌سپردند، به خانه می‌آمدند و برای مادر بزرگوار خود کلمه‌به‌کلمه بیان می‌کردند و، چون امیرالمؤمنین علی (ع) به خانه تشریف می‌آوردند، حضرت صدیقه‌طاهره (س) آن‌ها را برای آن جناب بازگو می‌کردند.

روزی حضرت علی (ع) پرسیدند:‌ای فاطمه! تو در مسجد حاضر نبودی، از کجا این کلمات را فهمیدی؟ حضرت پاسخ دادند: فرزندم حسن (ع) هر روز آنچه پدر بزرگوارم بر منبر می‌گوید، بی‌کم‌وکاست به همان ترتیب، برایم بیان می‌کند». این روایت نشان می‌دهد که حضرت زهرا (س) چطور با سپردن نقش به فرزندانشان، آن‌ها را در مسیر آموزش قرار می‌دادند.

مراقب رعایت مساوات و عدالت، بین فرزندانش بود

از هر والدی بپرسید، می‌گوید که تمام فرزندانش را به یک اندازه دوست دارد، با این حال گاه ما با رفتاری ناخواسته، باعث می‌شویم فرزندانمان حس کنند بین آن‌ها تبعیض قائل شده‌ایم. پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «بین فرزندانتان با عدالت رفتار کنید؛ چنان‌که دوست دارید در نیکی و محبت به شما، با عدالت رفتار کنند» (وسائل‌الشیعه، ج ۱۵، ص‌۱۷۱). به این دلیل در روایات سفارش شده است که والدین در بوسیدن فرزندان، هدیه دادن و سایر اعمال خود، بین آن‌ها به‌مساوات رفتار کنند. (کنزالعمال، ج ۱۶، ص‌۴۴۵).

حضرت فاطمه (س) به قدری به رعایت اصل عدالت معتقد بودند که به هنگام داوری بین فرزندانشان نیز این موضوع را رعایت می‌کردند تا مبادا یکی از آن‌ها رنجیده‌خاطر شود. «روزی پیامبر (ص)، امام‌حسن و امام‌حسین (ع) را بر دوش گرفته، آنان را مشمول لطف و نوازش خود قرار دادند و سپس رو به آن‌ها کردند و فرمودند: با هم کشتی بگیرید. آن‌ها به خواست پیامبر (ص) کشتی گرفتند. حضرت زهرا (س) می‌فرمایند: من دیدم پدرم با جملاتی، حسن (ع) را تشویق می‌کند و درصدد تقویت اوست. بدین سبب به پدرم گفتم:‌ای پدر بزرگوار! از شما تعجب می‌کنم که یکی را بر دیگری ترجیح می‌دهید، آن‌هم بزرگ‌تر را بر کوچک‌تر.

پیامبر (ص) فرمودند: برادرم جبرئیل، حسین (ع) را تشویق می‌کند و من حسن (ع) را تشویق می‌کنم». از همین روایت چندخطی، می‌توانیم به برخی مصادیق تربیتی که در خانه حضرت زهرا (س) رعایت می‌شد، پی ببریم؛ نکاتی که دربرگیرنده محورهایی، چون ایجاد رقابت بین فرزندان حتی در بازی، تبعیض نگذاشتن بین فرزندان، رعایت مساوات و برابری و عدالت بین فرزندان، لزوم تشویق فرزندان حتی در اموری مانند بازی و مسابقه، توجه به بازی‌های حرکتی و ورزشی، توجه به بازی خاصی به نام کشتی و... است.

با فرزندانشان بازی می‌کردند و برایشان شعر می‌خواندند

برخی از ما تصور می‌کنیم تربیت دینی، تربیتی خشک و رسمی است و در آن، از بازی و تفریح خبری نیست، درحالی‌که در خانه امیرالمؤمنین (ع)، فرزندان با جد خود رسول‌ا... (ص) بازی می‌کردند. حضرت فاطمه (س) خود نیز با فرزندانشان هم‌بازی می‌شدند و در وقت بازی به آموزش معنوی و فکری آن‌ها هم توجه می‌کردند.

ایشان حین بازی با استفاده از الفاظ و جملات مناسب، در راه ساختن شخصیت کودکانشان و ارائه الگوی مناسب زندگی برای آن‌ها تلاش می‌کردند؛ به‌طور مثال آن بانوی بزرگوار هنگام بازی با فرزندشان امام حسن مجتبی (ع) اشعاری می‌خواندند که دارای این مضامین بود: «پسرم حسن! مانند پدرت باش؛ ریسمان ظلم را از حق برکن. خدایی را بپرست که صاحب نعمت‌های متعدد است و هرگز با صاحبان ظلم و تعدی، دوستی مکن» (بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۸۶).

پرورش روحیه عبادی در کودکان

یکی از موضوعات اساسی که حضرت زهرا (س) در تربیت فرزندانشان به آن توجه می‌کردند، پرورش بعد پرستش در فرزندان و انجام تکالیف الهی و عبادی بود. امام‌حسن (ع) در این‌باره می‌فرمایند: «شبی مادرم را دیدم که تا صبح به عبادت مشغول بود و مرتب مؤمنان و دیگران را دعا می‌کرد، درحالی‌که هیچ دعایی برای خود نمی‌کرد، پس از ایشان پرسیدم: مادر! چرا همان‌گونه که برای دیگران دعا می‌کنید، برای خودتان دعا نمی‌کنید؟ فرمودند: فرزندم! ابتدا همسایه، سپس خانه» (بحارالانوار، ج ۴۳، ص‌۸۱).

در ارتباط با خدا و خلق خدا، الگوی فرزندانش بود

حتما شنید‌ه‌اید که می‌گویند کودکان آیینه والدین هستند. این ضرب‌المثل به آموزش عملی فرزند اشاره می‌کند. فرزندان ما در مدتی که با ما سپری می‌کنند، هرآنچه ما انجام می‌دهیم، ثبت و ضبط کرده، در خاطر خود نگه می‌دارند؛ به همین دلیل مثلا والدینی که خود اهل عبادت بسیار نیستند، نمی‌توانند از فرزندانشان توقع داشته باشند که در امور عبادی کوشا باشند.

حضرت زهرا (س) الگویی کامل برای فرزندانشان بودند. شاید یکی از آموزه‌های ایشان، تقویت حس نوع‌دوستی و روحیه انفاق و بخشش در کودکان بود. در کتب حدیث وارد شده است که فرزندان فاطمه (س) همواره شاهد بودند که مادرشان به مردم کمک می‌کرد و خود گرسنه می‌ماند و به قیمت گرسنگی خود، دیگران را سیر می‌کرد. (بحارالانوار، ج ۴۱، ص‌۳۴).

کمک و انفاق فاطمه (س) به مردم، تنها مربوط‌به مسائل اقتصادی نبود، بلکه ایشان معلمی بودند که در هر فرصتی به پرسش‌های مردم پاسخ می‌دادند و از نظر اخلاقی و عبادی نیز به آن‌ها کمک می‌کردند. فرزندان ایشان درکنار خود، مادری را می‌دیدند که درکنار فعالیت‌های روزمره، اهتمام ویژه‌ای به ارتباط با پروردگار دارد و در عین پرداختن به این عمل، حواسش به خیر و نیکی و ارتباط با مردم نیز هست.