مروری بر سینمای دفاع مقدس در ایران

به گزارش شهرآرانیوز، کمتر از دو سال از انقلاب اسلامی ایران گذشته بود که رژیم بعث عراق با حمله به مرزهای غربی کشور، آتش جنگی را برافروخت که هیچ وقت گمان نمی‌کرد این‌گونه با دفاع قهرمانانه ایرانیان مواجه شود. در این میان هر کسی بنا به توان خود، در بخشی از دفاع مقدس سهیم شد؛ فیلم‌سازان نیز با دوربین خود به دل خطر رفتند تا رشادت‌ها و دلاوری‌های مردمان این سرزمین را ثبت کنند و این‌گونه بود که سینمای دفاع مقدس پدید آمد. شاید بتوان گفت ایرانی‌ترین ژانر سینمایی، سینمای دفاع مقدس است؛ سینمایی که همواره یکی از سخت‌ترین و درعین‌حال پرمخاطب‌ترین ژانرهای فیلم‌سازی در سینمای ایران است.

فیلم غریب

محمدحسین لطیفی بعد از ساخت روز سوم، چند فیلم ناموفق در کارنامه کاری‌اش ثبت کرد تا اینکه با فیلم‌نامه‌ای از حامد عنقا که برگرفته از زندگی شهید محمد بروجردی ملقب به مسیح کردستان است، فیلم غریب را جلوی دوربین برد. بازی و گریم بابک حمیدیان یکی از نقاط قوت فیلم است و کارگردانی لطیفی در حد انتظار از فیلم‌سازی است که توانسته بود با روز سوم خاطرات خوبی را برای مخاطب رقم بزند.

 دسته دختران

منیر قیدی در دومین ساخته سینمایی‌اش به سراغ نقش زنان در جنگ تحمیلی رفته و روایتی از رشادت‌های زنان سرزمینمان را به تصویر کشیده است. دسته دختران از لحاظ جلوه‌های بصری و ساختار کارگردانی یک قدم رو‌به‌جلو برای قیدی به حساب می‌آید و از آثاری است که در آینده بیشتر می‌توان درباره‌اش نوشت؛ چون فیلمی است که محصول یک زمان خاص نیست و تاریخی به عمر این سرزمین دارد؛ زنانی که پا‌به‌پای مردان از میهن‌ دفاع می‌کنند.

 تنگه ابوقریب

تنگه ابوقریب یکی از بهترین فیلم‌های دفاع مقدس در حوزه جلوه‌های بصری است. بهرام توکلی که سابقه ساخت آثار متفاوت و اقتباسی را در کارنامه دارد، در تنگه ابوقریب برای اولین بار به سراغ ساخت فیلمی رفت که سراسر صحنه‌های جنگی است و استانداردی فراتر از سینمای ایران دارد. این فیلم برشی از یک واقعه تاریخی درباره مقاومت گروهی از رزمندگان است برای از‌دست‌ندادن تنگه‌ای که اگر از دست می‌رفت، جنگ هشت‌ساله هیچ‌گاه تمام نمی‌شد. نحوه رشادت و شهادت‌های رزمندگان در این فیلم و اشارات فیلم به رخدادهای تاریخی باعث شد تنگه ابوقریب به یکی از آثار مهم سینمای دفاع مقدس در دهه ۹۰ تبدیل شود.

ایستاده در غبار

محمدحسین مهدویان برای ساخت اولین فیلم سینمایی‌اش به سراغ زندگی شهید جاوید‌الاثر احمد متوسلیان رفت؛ فرمانده سپاه محمدرسول‌الله و یکی از نابغه‌های دوران جنگ که بعد از واقعه ربوده‌شدنش توسط رژیم اشغالگر قدس سرنوشتی نامعلوم پیدا کرد. ایستاده در غبار مروری واقع‌گرایانه و مستندگونه به زندگی این شهید والامقام در مقاطع مختلف است و فیلم زمانی پایان می‌یابد که با یک علامت سوال بزرگ مخاطب را تنها می‌گذارد و آن اینکه آیا هنوز احمد متوسلیان زنده است؟

میم مثل مادر

آخرین یادگار زنده‌یاد رسول ملاقلی‌پور ملودرامی عاشقانه از رابطه مادرفرزندی است که در اثر تبعات شیمیایی‌شدن مادر، فرزند دچار مشکلات تنفسی شده و همین موضوع باعث می‌شود مادر و فرزند در روزگار سختی که پیش رو دارند، با عشق کنار یکدیگر زندگی کنند. این ساخته متفاوت رسول ملاقلی‌پور قبل از آنکه جشنواره فجر برگزار شود، روانه پرده سینماها شد و مهم‌ترین فیلم‌ساز دوران دفاع مقدس پیش از آنکه سال ۸۶ آغاز شود، چشم از جهان فروبست.

 اتوبوس شب

زنده‌یاد کیومرث پوراحمد با فیلم‌نامه‌ای از حبیب احمدزاده فیلمی درباره جابه‌جایی یک اتوبوس اسیر عراقی با تنها یک رزمنده و یک راننده اتوبوس را ساخت که تبدیل به یکی از آثار ماندگار سینمای دفاع مقدس شد. اتوبوس شب به‌درستی توانست نگاه ضدجنگ را به مخاطب القا کند و زشتی‌های جنگ را تبدیل به دوستی دو ملت فارغ از سیاست‌های خصمانه رژیم بعث کند. بازی زنده‌یاد خسرو شکیبایی و مهرداد صدیقیان در اتوبوس شب از نقاط قوت فیلم است.

 گیلانه

رخشان بنی‌اعتماد با ساخت گیلانه سویه کمتر گفته‌شده دوران جنگ را به تصویر کشید. گیلانه روایتی است از مادری که فرزند جانبازش را به تنهایی تروخشک می‌کند و زندگی‌اش را وقف فرزند جانبازش می‌کند. فیلم روایتی تلخ و انسانی از عواقب تلخ جنگ بوده و به یکی از آثار ماندگار سینمای ایران تبدیل شده است.

بوی پیراهن یوسف

جنگ اثرات مخربی بر زندگی مردمان ایران گذاشت و شاید یکی از آن‌ها، اسیرشدن بسیاری از رزمندگان بود که باعث شد بسیاری از ایرانیان سال‌ها منتظر بازگشت عزیزانشان باشند. ابراهیم حاتمی‌کیا با درک درست از شرایط جامعه و در زمانه‌ای که تازه اسرای دفاع مقدس وارد خاک میهن شده بودند، بوی پیراهن یوسف را با درامی قوی درباره این رخداد انسانی و تلخ ساخت.

بازیگرانی که نقش‌هایی به‌یادماندنی را در فیلم‌های مربوط به دفاع‌مقدس ایفا کردند:

در این حوزه، بازیگران بسیاری نقش‌هایی به‌یادماندنی را ایفا کردند که در ادامه، درباره آن‌ها می‌خوانیم:

خسرو شکیبایی

احمدرضا درویش در فیلم ماندگار «کیمیا»، از خسرو شکیبایی به عنوان نقش اول بهره برد تا خسرو شکیبایی یکی از ماندگارترین شخصیت‌های سینمایی دفاع مقدس را خلق کند.

در آغاز جنگ تحمیلی، همسر رضا (شکیبایی) باردار است و باید مورد عمل جراحی قرار گیرد. رضا او را به بیمارستان می‌رساند و خود به اسارت قوای دشمن درمی‌آید. همسر رضا حین عمل جراحی می‌میرد و شکوه (جراح) فرزند رضا را نجات می‌دهد. پس از گذشت ۱۰ سال وقتی رضا از اسارت آزاد می‌شود، پی می‌برد که همه اعضای خانواده‌اش را از دست داده است. حال، او در جست‌وجوی تنها بازمانده خود یعنی فرزندش است. مرحوم شکیبایی همچنین نقش یک راننده اتوبوس را در فیلم «اتوبوس شب» ساخته کیومرث پوراحمد بازی کرد؛ نقشی که تا سال‌ها در حافظه تاریخی علاقه‌مندان سینمای ایران به جا خواهد ماند.

ابوالفضل پورعرب

در این حوزه، ابوالفضل پورعرب فیلم‌هایی چون «مردی شبیه باران»، «قاصدک»، «حماسه قهرمان» و «مردی از جنس بلور» را در کارنامه دارد. «مردی شبیه باران» نخستین فیلم بلند سینمایی سعید سهیلی با بازی پورعرب است. این فیلم در سال ۱۳۷۵ ساخته شد و داستان منصور قاسمی از فرماندهان برون‌مرزی سپاه را بیان می‌کند که در جبهه به اسارت نیروهای دشمن درمی‌آید. عراقی‌ها نیز تلاش گسترده‌ای را برای شناسایی این فرمانده آغاز می‌کنند که درنهایت با رشادت‌های او، هم‌رزمان و همسر اسیرش ناکام می‌مانند.

جمشید هاشم‌پور

این هنرمند در فیلم‌های «بازداشتگاه»، «عقاب‌ها»، «پایگاه جهنمی»، «پرواز از اردوگاه»، «یورش»، «دشمن»، «هیوا»، «باشگاه سری»، «رنجر»، «قارچ‌ سمی»، «مزرعه پدری»، «نفوذی» و «گلوگاه شیطان» حضور داشته است.

جعفر دهقان

نام جعفر دهقان با فیلم‌های دفاع مقدس گره خورده است؛ او در آثاری همچون «حماسه مجنون»، «بوی پیراهن یوسف»، «پرواز در شب»، «بلمی به سوی ساحل»، «عملیات کرکوک»، «حمله به اچ۳»، «هفت گذرگاه»، «عبور از خط سرخ»، «گلوگاه شیطان»، «تیرباران»، «تعقیب سایه‌ها» و «خلبان» بازی کرده است.

سیدجواد هاشمی

سیدجواد هاشمی جبهه رفته و شاید بیشترین بازی را در فیلم‌های دفاع مقدس داشته باشد. اگر نامش را جست‌وجو کنید، می‌بینید که حدود ۲۸ بار در فیلم های این حوزه به شهادت رسیده است. مخاطبان در بیشتر آثار شاهد شهادت این بازیگر در نقش‌های مختلف بودند. هاشمی در فیلم‌های «پرواز در شب»، «افق»، «سجاده آتش»، «اخراجی‌ها»، «سیمرغ»، «انسان و اسلحه»، «تعقیب سایه‌ها»، «حماسه مجنون»، «معراجی‌ها»، «الماس بنفش»، «چشم شیشه‌ای» و «آخرین شناسایی» حضور داشت.

پرویز پرستویی

«دیار عاشقان» ساخته حسن کاربخش یکی از فیلم‌های قابل‌اعتنای سینمای دفاع مقدس در دهه شصت است. «دیار عاشقان» نخستین تجربه بازیگری سینمایی پرویز پرستویی را نیز رقم زد.

اما پرستویی در نقش حاج‌کاظم «آژانس شیشه‌ای» اتفاق ماندگاری را رقم زد. پرستویی در این فیلم نقش یک مربی و فرمانده سابق جنگ را برعهده دارد که پس از جنگ نه‌تنها از برخی رانت‌های موجود بهره‌ای نبرده که سر به زیر انداخته است و با مسافرکشی زندگی خود و خانواده‌اش را تأمین می‌کند؛ تا اینکه با یکی از هم‌رزمان قدیم روبه‌رو می‌شود. حاصل این درخشش، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد جشنواره فیلم فجر بود.

البته پرستویی در فیلم‌های دیگری همچون «موج مرده»، «روبان قرمز»، «به نام پدر»، «لیلی با من است»، «آژانس شیشه‌ای»، «پیشتازان فتح»، «دیوانه از قفس پرید»، «دوئل»، «پاداش سکوت» و «سیزده ۵۹» نیز به ایفای نقش در حوزه دفاع مقدس پرداخت.

علی دهکردی

نام این بازیگر، برای ایفای نقش در فیلم‌های «از کرخه تا راین» «ماه و خورشید»، «عبور از خط سرخ»، «سجده بر آب»، «خلبان»، «آن مرد آمد»، «دریاچه ماهی» در حوزه دفاع مقدس ماندگار شده است.

حسین یاری

او در فیلم‌های «سرباز کوچک»، «در مسلخ عشق»، «حمله به اچ۳»، «نغمه»، «هور در آتش»، «آتش در خرمن»، «منطقه ممنوع» و «پرواز خاموش» بازی کرده است.

بابک حمیدیان

او در «مزرعه پدری»، «طبل بزرگ زیر پای چپ»، «سرو زیر آب»، «چ» و «به وقت شام» بازی داشته است. او در فیلم «چ» نقش شهید وصالی را ایفا کرد.

چالش‌های فیلم‌سازان با ژانر دفاع مقدس

ساخت فیلم جنگی در ایران مشکلات خاص خود را دارد. بخش نحیف خصوصی کمتر زیر بار ریسک بازگشت سرمایه برای ساخت فیلم جنگی می‌رود و بخش دولتی به شکلی مضاعف از فیلم‌ساز توقع دارد. از یک‌سو مدیران سینمایی برای بودجه‌ای که در اختیار فیلم‌ساز می‌گذارند، شرط و شروط قائل می‌شوند و از طرف دیگر، نهادهای نظامی که انحصاراً توان دراختیارگذاشتن ادوات جنگی را دارند، به سینماگرها سخت می‌گیرند؛ به‌خصوص در سال‌های اخیر که بخش‌های فرهنگی نهادهای نظامی توسعه یافته، هم حلقه خطوط قرمز تا حدی تنگ‌تر شده و هم توقع آن‌ها از سینما برای معرفی و نشان‌دادن سهم سازمانشان در آثار، بالا رفته است. برای همین بسیاری از سینماگرها عطای کار در این ژانر را به لقایش می‌بخشند و دور آن را قلم می‌گیرند.  
 تنها راه چاره، تغییر نگرش در این حوزه است. با نگاه بومی به سینمای دفاع مقدس نمی‌توان از این چنبره که هر روز بیشتر در هم تنیده می‌شود، خلاصی یافت. از یاد نبریم که بسیاری از کشورها با ساخت فیلم‌های جنگی خود را در عرصه جهانی معرفی می‌کنند اما به دلیل همین نگرش بومی با وجود تولید حدود ۳۰۰ فیلم جنگی در چهل سال گذشته، هنوز این ژانر نتوانسته است به اکران‌های جهانی یا حتی منطقه‌ای برسد. این درحالی است که سینمای ایران در این مدت درخشش فراوانی در دنیا داشته است.

در ادامه حتما بخوانید آمار فروش فیلم‌هایی روی پرده سینما‌های کشور (۶ خرداد ۱۴۰۳)