رابطه تعقل با سخن گفتن

یکی از موضوعاتی که در معارف دینی ما بسیار به آن پرداخته شده است، موضوع سخن گفتن و درست سخن گفتن و بجا صحبت کردن و پرهیز از گناهان و کج‌رفتاری‌های زبانی است. به‌طورکلی در روایات ما توصیه شده است مؤمن کسی است که قبل از سخن گفتن، تفکر کند تا کمتر دچار اشتباهات زبانی و حسرت‌های جبران‌ناپذیر پس از آن در معاشرت روزمره خود در جامعه و در ارتباط با دیگران بشود.

درواقع رابطه مستقیمی بین میزان دانش و تفکر و تعقل افراد با سخن گفتن آنها وجود دارد؛ هم از نظر کیفیت و هم از نظر کمیت؛ یعنی شخص عاقل هم کمتر از دیگران سخن می‌گوید و هم کلمات متقن‌تر و منطقی‌تر و مؤدبانه‌تری را بر زبان جاری می‌کند، برخلاف افراد احمق و کسانی که دارای این قوه نیستند که با زیاد سخن گفتن و پرهیز نکردن از گفتن کلمات بیهوده، هم شأن و شخصیت خود را پایین می‌آورند و هم به خودشان و دیگران صدمه می‌زنند.

امیرالمؤمنین علی (ع) در حکمت۷۱ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ، نَقَصَ الْکَلَامُ: هرگاه که عقل کامل شود، سخن گفتن کوتاه و کم می‌شود.» پس وقتی قدرت تفکر و تعقل زیاد می‌شود، میزان سخن گفتن و حرف زدن کم می‌شود که در احادیث متعددی به این معانی اشاره شده است.

در روایت زیبای دیگری، حضرت امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: مَن کَثُرَ کلامُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ، و مَن کَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَیاؤهُ، و مَن قَلَّ حَیاؤهُ قَلَّ وَرَعُهُ، و مَن قَلَّ وَرَعُهُ ماتَ قَلبُهُ، و مَن ماتَ قَلبُهُ دَخَلَ النّارَ: هرکه سخن بسیار گوید، خطایش بسیار شود و هرکه بسیار خطا کند، شرم و حیایش کم شود و هرکه کم‌شرم و حیا شود، پارسایى‌اش کاهش یابد و هرکه پارسایى‌اش کم شود، دلش بمیرد و هرکه دلش بمیرد، به آتش رود.

جدا از این مطالب، یکی از ریاضت‌های شرعی که بزرگان دینی همواره افراد را به آن دعوت می‌کنند، سکوت کردن است. به‌طور کلی احادیث اهل‌بیت (ع) و آیات قرآن، ما را از گفتن سخن‌های بیهوده و کلماتی که مقصود و مقصد درخورتوجهی ندارند، نهی می‌کنند و بنابراین مؤمن باید این‌گونه باشد که وقتی سخن نمی‌گوید، در حال فکر کردن در مورد مسائل مهم باشد و زمانی که سخن می‌گوید، در حال ذکر گفتن یا گفتن کلماتی باشد که سودی برای او داشته باشد و به حال خودش و دیگران مفید واقع شود. یکی از آیات قرآن در صفات مؤمنان می‌فرماید:

وَٱلَّذِینَ هُم عَنِ ٱللَّغ وِ مُعرِضُونَ: و آنان که از هر بیهودگى روی‌گردان‌اند.

یکی از مصادیق لغو، گفتن سخنان بیهوده و بی‌معناست که مؤمن باید از آن مبرا باشد. پیغمبر اکرم (ص) فرمودند: «مِنْ حُسْنِ إِسْلاَمِ الْمَرْءِ تَرْکُهُ مَا لاَ یَعْنِیهِ: از نشانه‌هاى خوبى اسلام انسان، سخن نگفتن درباره امورى است که به او ارتباطى ندارد».

به‌طور کلی سخن گفتن، ابزار مهمی است که انسان باید بجا و به‌موقع از آن استفاده کند، وگرنه چه‌بسا این نعمت بزرگ، موجب دردسر برای انسان بشود.

امیرالمؤمنین (ع) در کلام زیبای دیگری در این‌باره می‌فرمایند: «الْکَلامُ کَالدَّواءِ قَلیلُهُ یَنْفَعُ وَ کَثِیرُهُ قاتِلٌ: سخن مانند داروست؛ اندکش مفید و کثیرش قاتل است».

در ادامه حتما بخوانید فاطمیه؛ فصل احیای حیا

بسیاری از افراد سخنانی می‌گویند که بعدا از گفتن آن پشیمان می‌شوند یا کلماتی می‌گویند که گاهی زندگی آنها را تباه می‌کند، بنابراین آنچه می‌تواند ما را از این صدمات بازدارد، فکر و تأمل کردن قبل از هر سخن و پرهیز از سخنان بیهوده و تمرین سکوت کردن است و شایسته است مؤمن به تمام این امور کوشش کند.