مروری بر تاریخ کوچه «شهیدهاشمی‌نژاد ۱٠» مشهد | ماری خوابیده در کنار دیوار «بهره»

به گزارش شهرآرانیوز؛ شکل برج‌و‌باروی مشهد یکی از ویژگی‌های خاص این شهر نسبت به دیگر شهر‌های ایران در عهد صفوی و بعد از آن است. موضوع این است که در این دوران، اغلب شهر‌های ایران حالتی دایره یا مربعی‌شکل داشتند تا به‌راحتی بتوان برای آنها برج‌و‌باروی محافظ ایجاد کرد ولی این موضوع در مشهد به‌دلیل شرایط خاص جغرافیایی و پستی و بلندی‌های بسیار زمین‌های حاشیه شهر، طور دیگری رقم می‌خورد.

 همچنین در اغلب شهر‌ها ارگ حکومتی در مرکز شهر قرار داشت ولی در مشهد، چون حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) در مرکز شهر بود، ارگ حکومتی را به خارج شهر منتقل کردند و همین موضوع بر شکل دیوار‌های شهر و امتداد آن اثر گذاشت، آن‌چنان که سبب طویل و نامتقارن شدن بیش‌از حد دیواره بارو شد.

این بی‌شکلی خاص و امتداد بسیار دیوار تا آنجا گسترش پیدا کرد که ۱۴۸برج دیدبانی برای حفاظت از شهر در مسیر آن ایجاد شد؛ همچنین وجود برج‌های نگهبانی متعدد عاملی شد تا بعد‌ها (یعنی پس از تخریب دیوار شهر) ورودی‌های آنها به مسیر‌هایی پیچ‌در‌پیچ تبدیل شود؛ مسیر‌هایی شبیه ماری تابیده و بلند؛ کوچه شهید‌هاشمی‌نژاد ۱۰ که در سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی به کوچه نهضت معروف شده بود، به‌دلیل تغییر مسیر‌های متعدد بدنه آن، از شاخص‌ترین این مسیر‌های ماری‌شکل مشهد است.

در ادامه حتما بخوانید کوچه‌ای که تنها بازمانده محله‌ای کهن است | «پاچنار»، هزارتویی دور یک مسجد

از کوچه «پشت بهره» تا کوچه «نهضت»

کوچه شهید‌هاشمی‌نژاد ۱۰ در طول تاریخ، اسامی رسمی و غیررسمی بسیاری داشته است؛ نخستین نام شناخته‌شده برای این کوچه عنوان کوچه پشت‌بهره است. این نام تا زمان ایجاد خیابان فوزیه در نیمه نخست دهه‌۳۰ قرن ۱۴ خورشیدی، معرف این مسیر بوده است. پس از آن، اما دو عنوان فوزیه‌۱۴ و عشرت‌آباد‌۱۴ هم برای معرفی این مسیر مورد‌استفاده قرار گرفت.

خیریه‌مرتضوی نام بعدی این کوچه بود که از دهه‌۴۰ قرن ۱۴ خورشیدی، برای معرفی غیررسمی آن استفاده می‌شد. البته به فهرست این نام‌ها باید نام تالار‌فرید را هم اضافه کرد. پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی و تغییر نام خیابان عشرت‌آباد به شهید‌هاشمی‌نژاد هم نام رسمی این کوچه به شهیدهاشمی‌نژاد‌۱۴ تغییر یافت ولی در سال‌های اخیر و بر اثر اجرای طرح بزرگ نوسازی میدان شهدا، تعدادی از کوچه‌های ابتدای این خیابان حذف شدند و کوچه شهیدهاشمی‌نژاد‌۱۴ به عدد ۱۰ تغییر‌شماره داد؛ همچنین در میانه دهه‌۷۰‌خورشیدی نام شهید‌علیرضا‌نوروزی هم بر تابلو ورودی این کوچه ثبت شد.

عنوان‌های خواجه‌ربیع ۱۳، آیت‌ا... عبادی‌۱۳، کوچه دبستان بهار، شهید کاشانی‌۳۸ و شهید‌مهدی مؤمنیان از دیگر نام‌های رسمی و غیر‌رسمی این کوچه هستند.

در ادامه حتما بخوانید درباره کوچه «شهیدان خوراکیان‌۲» در مشهد | رونقی که با ساخت یک بیمارستان خارجی شروع شد

کوچه «شهیدهاشمی‌نژاد ۱۰» روی نقشه

رد پای کوچه شهید‌هاشمی‌نژاد‌۱۰ را باید در دوران صفوی و سال‌های نخست پس از ایجاد برج‌و‌باروی شاه‌طهماسبی جست‌و‌جو کرد. بر‌اساس یک اصل کلی، پس از ایجاد برج‌و‌باروی شهرها، مسیری در پشت آنها به منظور استفاده نیرو‌های حاضر در برج‌ها ایجاد می‌شده است و، چون این کوچه با‌توجه‌به نقشه‌های موجود، از دوره قاجار بخشی از مسیر پشت‌باروی شهر بوده است، می‌توان سابقه ایجاد آن را حداقل به عهد صفوی رساند. تغییر راه دادن متعدد این مسیر، آن را به‌صورت ماری پر‌پیچ‌و‌تاب درآورده که به روایت نقشه سال‌۱۲۴۸خورشیدی از مشهد میزبان هشت برج نگهبانی محافظ شهر بوده است.

در این نقشه ابتدای کوچه (از سوی خیابان‌آیت‌ا... عبادی فعلی) هیچ علامتی جز تغییر مسیر باروی کنار شهر ندارد، اما پایان این مسیر، کوچه‌ای است که در موازات با محله پاچنار است و محدوده باغات مشجر بالاخیابان را از محدوده سبز باغات پای‌چنار جدا می‌کند. وضعیت این کوچه تا پایان دوره قاجار تغییر درخورتوجهی نمی‌کند و در نقشه سال‌۱۳۰۳ شهر نیز وضعیت آن مشابه نقشه ۱۲۴۸ خورشیدی است.

در ادامه حتما بخوانید درباره کوچه ناظر در خیابان شهید هاشمی‌نژاد مشهد | تاریخ کهنه کوچه «باغ نو»

ایجاد خیریه مرتضوی و تالار فرید

نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی را باید دوران تکامل کوچه شهیدهاشمی‌نژاد‌۱۰ دانست. به گواه نقشه سال‌۱۳۱۰ مشهد، در انتهای دهه نخست این دوره، هنوز کوچه شکل مستقلی به خود نگرفته و تنها باغی که در حاشیه جنوبی آن قرار داشت، از سایر باغ‌های محدوده بالاخیابان منفک و به اسم باغ‌خرم شناخته می‌شود.

تکمیل خیابان خواجه‌ربیع وقت (قبل از سال‌۱۳۲۵‌خورشیدی) سبب می‌شود مهندسان ترسیم‌کننده نقشه مشهد در این سال، در نقشه خود کوچه قرار‌گرفته بین باغ‌خرم و باروی شمالی شهر را از سایر بخش‌های کوچه پشت‌بهره‌شمالی مشهد مستقل نشان دهند. با وجود این، هنوز بخش اعظم این مسیر از یک‌سو به باغ و از دیگر‌سو به دیوار دور شهر اختصاص دارد و در نتیجه غیرمسکونی است. این مشکل قبل از سال‌۱۳۳۳ که نقشه بعدی مشهد منتشر می‌شود، تا حد بسیاری رفع شده است.

به گواه نقشه ترسیم‌شده در این سال، هرچند کوچه مورد‌نظر به‌دلیل جدا‌شدن بخش کوچکی از آن در جریان احداث خیابان فوزیه وقت (شهیدهاشمی‌نژاد کنونی) کوتاه‌تر از سال‌های گذشته است، به‌جز بخش ابتدایی آن (از سمت جنوب) که بقایای باغ‌خرم است، سایر بخش‌های این کوچه شکل‌گرفته و منازل کوچک و بزرگی را میزبانی می‌کند.

این کوچه در سال‌های بعد یک تغییر عمده دارد؛ نخست در دهه‌۴۰‌خورشیدی، بقایای باغ‌خرم به چند بخش مجزا تقسیم می‌شود که در بزرگ‌ترین این بخش‌ها، خیریه مرتضوی (به‌عنوان محلی برای نگهداری و پرورش کودکان دارای شرایط زندگی نامناسب) ایجاد می‌شود. مؤسسان این مجموعه که اغلب از شاگردان دانشگاهی استاد محمدتقی‌شریعتی بودند، بخشی از زمین این خیریه را به یک تالار پذیرایی با نام تالار فرید اختصاص دادند تا خیریه از منظر اقتصادی مستقل باشد.

کوچه‌ای با خانه‌های قدیمی تخریب‌شده

کوچه شهیدهاشمی‌نژاد ۱۰، پس از انقلاب‌اسلامی، شاهد تخریب بنا‌های ویلایی بسیاری بوده است که جایشان را به آپارتمان‌های چند‌طبقه داده‌‍‌اند. اکنون از بدنه اولیه کوچه تنها یک پلاک مخروبه که فقط در ورودی قدیمی آن هنوز پابرجاست، دیده می‌شود. البته چند‌پلاک قدیمی دیگر هم هستند که عمر آنها به سال‌های نخست پس از انقلاب و دهه‌۶۰ باز می‌گردد.

نخستین پلاک‌جنوبی کوچه را هم باید میزبان یکی دیگر از تغییرات درخورتوجه آن در این دوره زمانی دانست. این پلاک به‌عنوان آخرین بخش باقی‌مانده باغ خرم در دهه‌های نخست پس از انقلاب میزبان نهضت سوادآموزی استان بود. این امر از منظر مدیران شهری آن‌چنان اهمیتی داشت که نام پست برق ایجاد‌شده در کوچه را پست نهضت گذاشتند.

باوجود این پس از ادغام نهضت سوادآموزی در آموزش‌و‌پرورش، این مجموعه هم در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه استان قرار گرفت و اکنون از آن با عنوان مجتمع آموزشی فرهنگی فدک‌آل‌محمد (ص) استفاده می‌کنند؛ همچنین در مجاورت این مجموعه آموزشی فرهنگی، یک مرکز خدمات جامع سلامت شهری با نام حضرت‌زهرا (س) دایر شده است که بخشی از آن به مرکز مشاوره ازدواجی با همین نام اختصاص دارد. در بخش انتهایی کوچه (در نزدیکی خیابان آیت‌ا... عبادی) نیز تنها مرکز آموزشی کوچه یعنی دبیرستان دخترانه فرزانگان ۴ قرار گرفته است.

نامداران کوچه «آیت‌ا... هاشمی‌نژاد ۱۰»

قدیمی‌ترین چهره اقتصادی کوچه شهیدهاشمی‌نژاد‌۱۰، حاجی‌حسینی است. او حداقل از دهه‌۵۰ در این کوچه حضور دارد. دیگر‌خانواده‌های قدیمی شناخته‌شده این کوچه دو خانواده جلیلیان و صفرزاده هستند که بزرگان هر‌دو در صنعت چاپ اشتغال دارند.

خانواده‌های روغنی و فدایی که در حوزه بانکداری فعالیت می‌کردند، خانواده حسینیان که بزرگ آنان تاجر شناخته‌شده فرش است و خانواده دُری که در حوزه صنعت برق و روشنایی فعال‌اند نیز از دیگر خانواده‌های قدیمی کوچه هستند که دوره‌ای از عمر خود را در آن سپری کرده و هنوز هم تعلقاتی در آن دارند. 

همچنین باید از خانواده‌های کافی، بهزادی، موسوی، سالمی، کافی، حجتی، صداقتی و نوری‌نجفی به‌عنوان دیگر‌خانواده‌های شناخته‌شده‌ای نام برد که برای سال‌های متمادی در این کوچه زندگی کرده‌اند یا هنوز زندگی می‌کنند. سرانجام باید از دو خانواده نوروزی و مؤمنیان که هر‌کدام عزیزشان (شهید علیرضا نوروزی) و (شهید مهدی مؤمنیان) را برای حفظ استقلال و آزادی این آب و خاک تقدیم کردند و اکنون نام این شهیدان زینت‌بخش مسیر اصلی و یگانه فرعی شمالی کوچه است، یاد کرد.

در ادامه حتما بخوانید درباره کوچه‌ای در خیابان هاشمی نژاد مشهد | سرگذشت باغی که کوچه شد