عصبانی‌‌تر‌ شده‌ایم

سمیرا شاهیان - توجه شما را به چند جمله کوتاه از پیشامدی رعب انگیز طی دو ماه و نیم گذشته جلب می کنم؛ «مشهد شاهد درگیری خونینِ دو جوان بود»، «نزاع جوانان از بوستان ملت به قطار شهری کشید»، «جوانان برای فرار از دست ضارب، وارد واگن قطار شدند»، «ضارب با واردکردن چند ضربه چاقو از صحنه گریخت»، و... . این جملات کوتاه فقط حاصلِ کنارهم چیدن واژه هایی سراسر استرس و پُر از واهمه نیست. آمارهای رسمی نشان می دهد دامنه استرس و عصبانیت در مشهد نسبت به یک دهه قبل افزایش یافته است و این معضل دلایل متعددی دارد.

نزاع در گرماگرم ِ تابستان
مأمور راهنمایی و رانندگی برگه جریمه را پشت عقربه برف پاک کن می گذارد و می رود تا چند راننده متخلف دیگر را که مورب پارک کرده اند، جریمه کند. راننده که در صف خرید بستنی برای خانواده اش حضور دارد، با عتاب رو به مغازه دار می گوید: «مگر من مشتری دائم تو نیستم؟ چرا مراعات نمی کنی؟» بحث میان او و بستنی فروش بالا می گیرد و به زد و خورد منتهی می شود.

مرد مسلح، پلیس را به رگبار بست
اگر نگاهی به حوادث منتشرشده در صفحات روزنامه ها و به ویژه روزنامه های محلی بیندازیم، می بینیم عامل بسیاری از قتل ها و حوادث خون بار، خشم و عصبانیت های آنی است؛ حوادثی که شاید اگر پای اندکی تأمل و خویشتن داری در میان می بود، فرجام کار به قتل یا اقدامات جنون آمیز منجر نمی شد. برای مثال در نخستین روزِ سال جاری و در عید نوروز، با بالا گرفتن نزاع خانوادگی، مرد مسلح ترجیح داد همسرش را با شلیک چند گلوله به قتل برساند. جنون این فرد به حدی بود که جان دو مأمور پلیس نیز قربانی این خشم شد.

بگو مَگوی خیابانی
در میانه خیابان دانشگاه، جمعیت غضبناک به دو گروه تقسیم شده بودند و برای هم شاخ و شانه می کشیدند؛ یک نگاه خیره و حرکت تند سر، آتش این خشم را روشن کرد و شعله های خشم خیلی زود شعله ور شد. تمام این نزاع و برخورد تنها بر سر یک جای پارک رقم خورد؛ «تو جای پارک خودرو من را گرفتی، باید از پارک خارج شوی!» این یکی از نمونه درگیری های مستندی است که کمتر از یک ماه قبل در مشهد به وقوع پیوست. ساعت از 15 گذشته بود و تیغ آفتاب، زمین و زمان را سخت می سوزاند. گرمای شدید و نبود جای پارک، دو راننده را آن قدر بی اختیار و عصبی کرده بود که حاضر شدند به هر ترتیبی تنش های روانی شان را تخلیه کنند. حاصل هم مشخص بود؛ خشم در ابتدا و پشیمانی در پایان نزاع.
از این نمونه های عینی باز هم می توان اشاره کرد. خانمی میان سال در بولوار خیام به گزارشگر ما می گوید: از ابتدای سه راه خیام سوار تاکسی شدم. وقتی بعداز چهارراه هدایت، مسافر جوان قصد پیاده شدن داشت، راننده تاکسی مبلغ کرایه را 3500 تومان اعلام کرد و همین عامل منجر به نزاع میان آن ها شد. مسافر معتقد بود راننده تاکسی اگر از تاکسی متر استفاده می کرد، مبلغ کرایه خیلی کمتر می شد و راننده تاکسی هم بهانه تکراری افزایش هزینه ها و خرابی تاکسی متر را دلیل موجهی برای دریافت کرایه بیشتر می دانست. خاتمه این دعوا اگرچه به حادثه جبران ناپذیری منجر نشد، اما اگر رهگذران سریع دخالت نمی کردند، ضربه مشتی که راننده تاکسی از مسافر جوان دریافت کرده بود، می توانست خیلی محکم و شدیدتر باشد.

نزاع برای کیفیت میوه
آقای رضایی هم یکی از شهروندانی است که با اشاره به تجربه عینی خود از بروز خشم های ناخواسته می گوید: برای خرید به یک میوه فروشی مراجعه کرده بودم. فروشنده سبد هلو را جایی قرار داده بود که درمعرض مستقیم نور آفتاب بود. قیمت هر کیلو هم 9000تومان بود. یکی از مشتری ها که برای خرید مراجعه کرده بود، با انتقاد از قیمت زیاد هلو معتقد بود به دلیل قرار دادن میوه ها در آفتاب، فروشنده حتما باید میوه را با تخفیف عرضه کند و فروشنده هم در پاسخ به این درخواست، با کنایه، جوابی سربالا داد.
او می افزاید: همین مسئله باعث بگومگو، سپس گلاویزشدن فروشنده و خریدار شد!

جای پای نزاع در قطار شهری
برگردیم به30 خرداد 1398؛ به حادثه قطار شهری مشهد که بازتاب گسترده ای در فضای مجازی داشت؛ شبی که با تندخوییِ چند جوان آغاز شد و نزاعی بین 6جوان مشهدی و اهوازی را در بوستان ملت رقم زد. این بگومگو و کشمکش بی دلیل، در ادامه سر از ایستگاه قطار شهری درآورد و جوانِ مهاجم با قمه ای در دست وارد واگن شد و صحنه خونینى را برابر چشمان بانوان مسافر رقم زد.ورق های تقویم در اردیبهشت امسال نیز با حوادثی خون آلود طی شد؛ 3خشمِ آنی در یک روز که 3مرگ در پی داشت. خلاصه وقایع غم انگیزی که در 24ساعت مشهد را در بُهت فرو برد، چنین است؛ مردی سی و سه ساله درپی اصابت گلوله جانش را از دست داد. هنوز جوهر این خبر خشک نشده بود، پسر بیست ساله ای در نزاع خیابان شهید عبادی62 ضربه چاقو خورد و در نهایت در بیمارستان شهیدهاشمی نژاد فوت کرد. اما خشونت ها در آخرین روز اردیبهشت، پایانی نداشت و دو برادر جوان در بولوار طبرسی اول به جان هم افتادند. این نزاع هم سرانجامی خونین داشت و برادر بزرگ تر نیم ساعت پس از انتقال به بیمارستان بر اثر ضربات چاقویی که خورده بود، فوت کرد.
سال جاری علاوه بر حوادث اخیر که تنها مشتی نمونه خروار بود، حوادث بسیار دیگری هم داشت که مجالی برای بازگوکردن آن ها نیست.

آمار نزاع رو به افزایش است
بنابر آمارهای رسمی، خشونت در سال جاری افزایش یافته و این نکته ای است که معاون پزشکی و آزمایشگاهی اداره کل پزشکی قانونی خراسان رضوی نیز بر آن تأکید می کند. آمارهایی که نشان می دهد مشهد آرام آرام دارد عصبانی تر می شود.
حمید عطاران با اشاره به آمارهای رو به افزایش نزاع در مشهد، به شهرآرا این گونه می گوید: در مدت مشابه سه ماهه اول سال 96 تا سه ماهه نخست سال 98، به ترتیب روزانه 87 و 90 و 92 نفر به دلیل مصدومیت بر اثر نزاع به پزشکی قانونی مراجعه کردند.
وی با یادآوری این نکته که آمار مذکور فقط مربوط به عده ای است که به اداره پزشکی قانونی مراجعه می کنند، درباره درصد مردان و زنان نیز این گونه بیان می کند: با حذف مورد همسرآزاری از آمار نزاع، 72درصد مصدومان نزاع را مردان و 28درصد را نیز زنان تشکیل می دادند.
معاون پزشکی و آزمایشگاهی اداره کل پزشکی قانونی خراسان رضوی در توضیحِ بیشتر آمار نزاع بیان می کند: در آمار کلی نزاع، موارد همسر و کودک آزاری نیز آمده که اگر آ ن ها را حذف کنیم، آمار باقی مانده نشان دهنده رقم نزاع های خیابانی است، اعم از اینکه افرادِ درگیر با یکدیگر بیگانه یا آشنا باشند.

افزایش نزاع در سال97
عطاران می گوید: برخلاف اینکه آمارهای کشوری از سال91 تا 96 نشان دهنده روند کاهشی نزاع بوده است، در سال 1397 در مشهد شاهد جهش آماری بودیم؛ به گونه ای که در سال97 و در مقایسه با سال96 با5/6 درصد افزایش نزاع مواجه بودیم.
وی این گونه خاطرنشان می کند: میانگین رشد نزاع در خراسان رضوی، در سال97 نسبت به سال96، 6/4 درصد و از میانگین رشد کشوری پایین تر بوده است.
او توضیح می دهد: اگر چه رشد آماری استان در مقایسه با کشور پایین تر است، در بعضی شهرستان های استان، شاهد افزایش نزاع بوده ایم.
این مقام مسئول با اشاره به مثال دیگری از رشد نزاع در استان می گوید: در سال96 که آمار نزاع در کشور، منفی 5/ 0درصد بوده است، نزاع در مشهد 15درصد افزایش را نشان می داد.

وقوع 50 درصد قتل ها با سلاح سرد
سؤال دیگر درباره قتل با سلاح سرد است که از معاون پزشکی و آزمایشگاهی اداره کل پزشکی قانونی استان، میزان آن را جویا می شویم. او با بیان اینکه اعداد و ارقام مربوط به قتل نباید علنی شود، توضیح می دهد: درباره آمار قتل با سلاح سرد نیز تقریبا می توان گفت 50 درصد موارد دیگرکُشی در مشهد به وسیله سلاح سرد صورت گرفته است.
عطاران گریزی به تعداد معاینات نزاع می زند و ادامه می دهد: تعداد معاینات نزاع در سال97 به ازای هر 100هزار نفر در استان، 739 نفر بوده که این آمار به میانگین کشوری نزدیک است، یعنی آمار استان، بالاتر یا پایین تر از میانگین کشوری نیست، اما اگر فقط عدد تحلیل نشده این آمار را درنظر بگیریم، خراسان رضوی بعد از تهران در رتبه دوم قرار دارد.

افزایش مصدومیت با تفنگ شکاری
این مقام مسئول بدون ارائه آماری مشخص درباره ثبت قتل با سلاح گرم، می گوید: شاید بهتر باشد این اطلاعات را از مسئولان قضایی دریافت کنید؛ زیرا ما عدد و رقم دقیقی نداریم که بخواهیم به طور دقیق بیان کنیم اما در اطلاعاتی که من به عنوان کارشناس دراختیار دارم، مسدومیت های شدید ناشی از شلیک با اسلحه های شکاری زیاد دیده می شود.
او توضیح می دهد: در بعضی مناطق مثلا در محدوده چناران، سلاح غیرمجاز به تعداد زیاد وجود دارد و به همین دلیل آمار مصدومیت ناشی از سلاح گرم و تفنگ شکاری بین مراجعان سرپایی زیاد است. در این گونه مصدومیت ها، به جز آسیب زیادی که پراکندگی گلوله ها در بدن ایجاد می کند، خسارت و دیه ای که به افراد تعلق می گیرد غالبا بسیار سنگین می شود؛ بنابراین می تواند هم از نظر جنبه عمومی جرم باشد و هم به لحاظ دیه ای که برای ضارب تعیین می شود، با مجازات های زیاد همراه باشد.
از این مقام مسئول می پرسیم آمار قتل با اسلحه شکاری در مشهد در چه وضعیتی قرار دارد که پاسخ می دهد: آمار قتل و استفاده از سلاح گرم در مشهد زیاد نیست، اما استفاده از سلاح سرد زیاد است و اغلب افراد استفاده کننده جوان و میان سال هستند.
عطاران می گوید: برخورد دستگاه قضایی با ضاربان باید تشدید شود تا بازدارندگی بیشتری برای جلوگیری از تخلفات ایجاد شود.
او ادامه می دهد: برای مثال در شهری همانند چناران، شاید اگر با اولین کسانی که از سلاح سرد استفاده کردند، برخورد شدیدتری صورت می گرفت، شاهد افزایش نزاع و خشونت نبودیم.
این مقام مسئول تصریح می کند: باید سرنوشت ضاربان اطلاع رسانی شود تا هم برای دیگران عبرت شود و هم ریسک استفاده از اسلحه افزایش یابد؛ زیرا در یک نزاع، فقط ضارب و مضروب نداریم، بلکه بقیه شهروندان هم ذی حق هستند.معاون پزشکی و آزمایشگاهی اداره کل پزشکی قانونی استان با اشاره به لزوم در نظر گرفتن جنبه عمومی جرم تأکید می کند: جنبه عمومی جرم از این جهت مد نظر است که سنجیده شود با کسی که در شهر، هراس ایجاد و امنیت اجتماعی را مخدوش می کند و در اذهان عمومی نگرانی ایجاد می کند، چه برخوردی شده است و این برخورد چطور اطلاع رسانی شده که دیگران از عواقب آن آگاه شوند و به خودشان اجازه ندهند دست به اسلحه ببرند.

ناکامی ها به خشونت منجر می شود
چیستی نزاع ها و چرایی بروز آن ها از زبان یک مدرس دانشگاه

افزایش رو به رشد وقوع برخی جرائم نگرانی هایی در جامعه ایجاد کرده است و این مسئله باعث گسترش دامنه نگرانی ها می شود.
استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد می گوید: پژوهش ها نشان می دهد خشونت رو به افزایش است. واقعیت این است که آمارها گسترش زمینه خشونت را نشان می دهد و در جامعه امروز، نزاع را نه فقط چند مورد در ماه و سال، بلکه در طول روز می توان مشاهده کرد.دلیل بروز نزاع ها را از دکتر غلامرضا حسنی می پرسیم. این جامعه شناس با ذکر چند مثال بیان می کند: مثلا فردی بعد از نیم ساعت صبوری در ترافیک سنگین، جای پارک خودرو را از دست می دهد یا فرد دیگری پس از بارها تماس با مرکز 137 و حتی شنیدن پاسخ های محترمانه، پیگیری ای نمی بیند و احساس می کند به وی بی اعتنایی می شود؛ در این حالت کُنشگر به جای اینکه هنجار قانونی را دنبال کند، خودش عمل و در نتیجه پرخاش می کند.
وی در توضیح بروز نزاع ادامه می دهد: همان طور که مثال زدم، درگیری ها، فی البداهه و در یک لحظه اتفاق نمی افتد؛ بلکه حاصل یک فرایند است. وقتی فرد در زیست اجتماعی اش تحت تأثیر منفی عوامل متعدد قرار می گیرد، در یک لحظه مثل خانه ای می شود که از گاز پُر شده و بهانه انفجارش یک جرقه است.

نابرابری ها عامل خشونت است
این استاد جامعه شناسی دانشگاه فردوسی توضیح می دهد: ناکامی ها و نابرابری ها، فرد را به سمت خشونت در بستر اجتماع سوق می دهد. پرخاشگری یک رفتار اجتماعی محسوب می شود که بدون شک باید طرف مقابلی برای بروز آن وجود داشته باشد.
نظارت، راهکاری برای پیشگیری از خشونت است که حسنی درباره آن، چنین می گوید: مثلا برای فرد، تعارضی به وجود آمده است؛ بنابراین باید آموزش ببیند تا بداند در این زمینه از چه کانال هایی می تواند حقوقش را اعاده کند و آن کانال ها تا چه حد پاسخ گو هستند.
او همچنین می افزاید: همچنان که فرد باید واقعیت های جامعه را بشناسد و بداند در چه جامعه ای با چه مشکلاتی زندگی می کند، نیاز است مهارت های ارتباطی را آموزش ببیند و آستانه تحملش را بالا ببرد. این آگاهی ها باعث می شود تاحدود زیادی از انجام کارهای خطرناک توسط وی جلوگیری شود.
البته او این نکته را هم تذکر می دهد که «بسترهای زیست سالم فقط توسط فرد ایجاد نمی شود؛ بلکه هم افراد باید آموزش ببینند و هم ساختارها باید زمینه حل مسائل را روان تر و بهتر کنند تا افراد عامل بروز خشونت نشوند.»

نقش بازدارنده نهادها
«ابتدا باید زمینه خشونت را از بین ببریم که خیلی مهم تر از جدیت نشان دادن در برخورد با افراد است.» این جمله کلیدی دکتر حسنی است و این گونه ادامه می دهد: نقصان در جامعه پذیری و نداشتن آگاهی از مهارت های ارتباطی، خشونت را افزایش می دهد.
حالا این پرسش مطرح است که مهارت های ارتباطی را کجا باید آموخت؟ این مدرس دانشگاه دراین باره می گوید: آموزش و پرورش در 12سال آموزش عمومی، فرزندان ما را در اختیار دارد و این ساختار در کاهش خشونت نقش مهمی دارد. بنابراین باید فرایندی را تولید کنیم که خشونت را کاهش دهد و این نقشی است که بر عهده نهادها، سازمان های مردم نهاد (NGO) و رسانه هاست.
او در توضیحِ این مصداق که آموزش و پرورش چگونه باید عمل و اختیاراتی در این زمینه داشته باشد، می گوید: نظام آموزش و پرورش باید حقوق و تکالیف شهروندی را توأمان آموزش بدهد؛ زیرا شهروندان فقط صاحب حق نیستند و تکلیفی هم دارند و هم زمان که باید بدانند چه حقی دارند، باید بدانند چه مسئولیتی برعهده شان است. بنابراین هر چه مسئولیت پذیری افراد را افزایش بدهیم، بر حق خودشان بیشتر وقوف پیدا می کنند.
او با اشاره به سند بالادستی آموزش وپرورش که در آن اعلام شده انسانی که می خواهد تربیت کند باید دارای چه ویژگی هایی باشد، می افزاید: میلیاردها تومان برای تدوین این اسناد هزینه شده است، اما این سندها مجری می خواهد، آن هم مجریانی که مسلط و دنبال اجرای این سند باشند.
او می گوید: اگر ما حقوقی را تعریف می کنیم، باید قابلیت اجرایی داشته باشد و مجری قانون که قدرت دارد، باید اجرای آن را کنترل کند.
وی همچنین اضافه می کند: ما به افراد می گوییم همه عوامل کنترل خشونت در اختیار ما نیست، اما آن عواملی را که در اختیار ما قرار دارد، می توانیم از طریق افزایش مهارت ها و دعوت کردن یکدیگر به آرامش به جای خشونت، و مدنظر قرار دادن قانون، کنترل کنیم. البته چارچوب های قانونی هم باید اجرا را تصریح کنند و پاسخ گو باشند.

تماشاچی نباشیم
استادیار گروه علوم اجتماعی گرچه رفتار خشونت آمیز را واکنش آنی فرد برای رسیدن به تعادل می داند، می افزاید: در نزاع ها نباید فقط تماشاگر بود؛ همچنان که افراد نباید خودشان وارد دعوا شوند باید بدانیم در چه مواقعی نباید ورود کنیم و در کجاها باید به ناظران اجتماعی که در قبال این نقش، حقوق می گیرند به عنوان مدعی العموم خبر بدهیم.
او می افزاید: باید کسانی را آموزش بدهیم که در مواقع اورژانسی در نزاع ها حضور مفید داشته باشند.