مروری بر تاریخچه جنگ جهانی دوم | بازخوانی صفحه‌ای سیاه از تاریخ

سعید فیضی | شهرآرا نیوز، به مناسبت سالروز آغاز جنگ جهانی دوم در سپتامبر ۱۹۳۹ به بازخوانی این رویداد تلخ پرداختیم؛ باشد که ایوان مدائن را آینه عبرت دانیم؛ جنگ جهانی دوم، یک نبرد بین المللی بود که به مدت ۶ سال، از اول سپتامبر ۱۹۳۹ تا دوم سپتامبر ۱۹۴۵ ادامه داشت. البته درگیری‌های مرتبط با این جنگ از چند سال پیش از آن آغاز شده بودند. این جنگ بسیاری از کشور‌های جهان از جمله تمامی ابرقدرت‌های روز را درگیر خود کرد، تا جایی که دو دسته از کشور‌های مختلف با تشکیل اتحاد‌های نظامی به نام‌های متّحدین و متّفقین در مقابل یکدیگر صف آرایی کردند.

 

آلمان نازی و امپراتوری ژاپن جنگ جهانی دوم را با این هدف که سلطه دائم خود را از طریق پیروزی‌های نظامی به ترتیب بر اروپا و آسیا تثبیت کنند، آغاز کردند.

این دو کشور مهمترین اعضای مجمع دول محور به شمار می‌رفتند که بر مبنای ضدیت با کمونیسم و نارضایتی از نظم جهانی پس از جنگ جهانی اول شکل گرفته بود.

 

آلمان پس از این که در سال‌های ۱۹۳۸ و ۱۹۳۹ بدون تمسک به جنگ، کشور‌های اتریش و چک را به خود الحاق کرد و همچنین پس از این که با انعقاد پیمان عدم تجاوز، از بی طرفی اتحاد جماهیر شوروی- تحت حکومت ژوزف استالین- اطمینان حاصل کرد، به لهستان هجوم آورد. این حمله که در اول سپتامبر ۱۹۳۹ صورت پذیرفت، آغازگر جنگ جهانی دوم در اروپا بود.

 

 

بریتانیا و فرانسه در واکنش به این عمل در ٣ سپتامبر به آلمان اعلام جنگ دادند. طی یک ماه، لهستان از نیرو‌های آلمان و شوروی شکست خورد و بین آلمان نازی و اتحاد جماهیر شوروی تقسیم شد.

ژاپن هم سیاست کشورگشایی خود را در سپتامبر ۱۹۳۱ با حمله به منچوری چین آغاز کرد. شش سال بعد در ژوئیه ۱۹۳۷، ژاپن به خود چین حمله کرد و به این ترتیب جنگ جهانی دوم در آسیا آغاز شد.

علل اصلی جنگ جهانی دوم عبارت بود از اشتباهات عهدنامه ورسای (۷ مه ۱۹۱۹) که ظاهراً به‌ جنگ جهانی اول‌ پایان داد، همچنین پیامد‌های بحران اقتصادی سال ۱۹۲۹ و از همه مهم‌تر رقابت سیاسی فاشیسم و دموکراسی‌های غربی و مارکسیسم؛ عامل اخیر چنان مؤثر بود که نبرد میان کشور‌های درگیر، به شکل بی‌سابقه‌ای، عموم مردم را به قلمرو جنگ کشاند، به طوری که در پایان جنگ تعداد کشته‌شدگان نظامی و غیرنظامی تقریباً با هم برابری می‌کرد.

 

ولادیمیرپوتین در مقاله‌ای با عنوان دروس واقعی ۷۵ سالگی جنگ جهانی دوم در مجله آمریکایی نشنال اینترست، دلایل جنگ جهانی دوم را اینگونه عنوان می‌کند: «یکبار دیگر یک موضوع آشکار را یادآوری می‌کنم، دلایل اصلی و عمیق جنگ جهانی دوم تا حد زیادی از تصمیماتی ناشی شد که در پایان جنگ جهانی اول اتخاذ شد.  معاهده ورسای برای آلمان سمبل بی عدالتی عمیق شد؛  در آن معاهده عملاً صحبت از غارت کشور در میان بود که در آن زمان آلمان موظف شده بود به متحدان غربی خسارت پرداخت کند که به تضعیف اقتصاد آن کشور منجر شد.  مارشال فرانسوی «فوش» فرمانده کل قوای نیرو‌های متحده، دست به پیشگویی زد و درباره معاهده ورسای گفت: این معاهده صلح نیست، این آتش بس برای مدت ۲۰ سال است».

سرانجام با حمله نهایی شوروی در ١٦ آوریل ١٩٤٥، پایتخت آلمان، برلین، به محاصره نیرو‌های شوروی درآمد. هنگامی که سربازان شوروی با مبارزه راه خود را به سمت کاخ صدارت عظمی رایش باز می‌کردند، هیتلر در ٣٠ آوریل ١٩٤٥ خودکشی کرد.

 

در ٧ ماه مه ١٩٤٥، آلمان بدون قید و شرط به نیرو‌های غربی متفقین در شهر رنس فرانسه، و در ٩ ماه مه به روس‌ها در برلین تسلیم شد. در ماه اوت، اندکی پس از بمباران اتمی شهر‌های هیروشیما و ناکازاکی ژاپن توسط ایالات متحده که موجب کشته شدن ١٢٠ هزار غیرنظامی شد و در ۲ سپتامبر ۱۹۴۵، زمانی که نماینده ژاپن توافق تسلیم شدن را در خلیج توکیو و بر روی ناو یو اس اس میزوری، امضا کرد، جنگ در اقیانوس آرام خاتمه یافت.

 

 

جنگ جهانی دوم که بین دو بلوک متحدین (آلمان و ایتالیا و ژاپن) و متفقین (انگلیس‌ و فرانسه‌ و آمریکا و شوروی) درگرفت، به لحاظ گستردگی جغرافیایی و قدرت تخریب منابع انسانی و طبیعی، در طول تاریخ بی‌همتا بوده است و منجر به مرگ حدود ۵۰ تا ۸۵ میلیون نفر در سرتاسر جهان شد.

 

کشوری که بیشترین تلفات دوران جنگ جهانی دوم را داشت، اتحاد جماهیر شوروی بود که بیش از ۲۱ میلیون نفر را از دست داد.

از هر پنج سرباز آلمانی که در جنگ جهانی دوم کشته شدند، چهار نفر آنان در جبهه شرقی و در عملیات‌های تهاجمی و تدافعی علیه نیرو‌های روسی کشته شدند. هشتاد درصد از مردان روسیه که در سال ۱۹۲۳ به دنیا آمده بودند، پس از پایان جنگ جهانی دوم، دیگر زنده نبودند.

 

هر چند بسیاری از آمار و ارقام زیر در منابع موجود متفاوتند، اما مبنایی برای ارزیابی به شمار می‌روند. از ایالات متحده، ۲۹۲۱۲۹ نفر در جنگ کشته و ۱۳۹۷۰۹ نفر طی عملیات مفقودالاثر شدند. از اتحاد جماهیر شوروی، ۸۶۶۸۴۰۰ نفر کشته و ۴۵۵۹۰۰۰ نفر مفقودالاثر شدند. از آلمان، ۲۰۴۹۸۷۲ نفر کشته و ۱۹۰۲۷۰۴ نفر مفقودالاثر شدند. از چین، ۱۳۲۴۵۱۶ نفر کشته و ۱۱۵۲۴۸ نفر مفقودالاثر شدند. از ژاپن، ۱۵۰۶۰۰۰ نفر کشته و ۸۱۰۰۰۰ نفر مفقودالاثر شدند. از بریتانیای کبیر، ۳۹۷۷۶۲ نفر کشته و ۹۰۱۸۸ نفر مفقودالاثر شدند.

 

تعداد غیرنظامیانی که در کشور‌های مختلف کشته شدند بسیار تکان دهنده بود؛ اتحاد جماهیر شوروی ۱۴۰۱۲۰۰۰ شهروند غیرنظامی خود را از دست داد.

 

آدولف هیتلر، رهبر حزب نازی، در کتاب «نبرد من» که در سال ۱۹۲۵ منتشر شد، به پستی نژادی افراد غیراروپایی به خصوص اعراب و هندی‌ها اشاره کرده بود. هیتلر از جنبش‌های ضد استعماری نیز بیزار بود و آن‌ها را «ائتلاف چلاق‌ها» یی که هرگز نمی‌توانند شرکای واقعی آلمان باشند، می‌خواند.

 

پس از به قدرت رسیدن نازی‌ها در سال ۱۹۳۳ و به ویژه پس از آنکه رهبران نازی، جنگ جهانی دوم را در ۱۹۳۹ با حمله به لهستان آغاز کردند، سربازان و دیپلمات‌های آلمانی به امید تضعیف امپراتوری‌های استعماری بریتانیا و فرانسه، در صدد اعمال نفوذ در توسعه‌ی راهبردی و اقتصادی ایران، هند و اعراب خاورمیانه برآمدند.

 

تانک های شرمن آماده انتقال به جبهه شوروی ازطریق ایران

از اهداف حمله‌ی آلمان نازی به اتحاد جماهیر شوروی در تابستان سال ۱۹۴۲، می‌توان به اشغال منطقه قفقاز و از آنجا حمله به عراق و ایران به امید مسدود کردن مسیر‌های ترانزیتی بریتانیای کبیر به هند و داخل شوروی اشاره کرد.

 

در ابتدای جنگ جهانی دوم، رضا شاه، ایران را بی‌طرف اعلام کرد. یک روز پس از شروع جنگ جهانی دوم (چهارم سپتامبر ۱۹۳۹. م/۱۳۱۸. ش) محمود جم، نخست‌وزیر ایران، طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «در این موقع که متاسفانه نایره جنگ در اروپا مشتعل گردیده است، دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانیه تصمیم خود را به اطلاع عموم می‌رساند که در این کارزار بی‌طرف مانده و بی‌طرفی خود را محفوظ خواهد داشت».

 

 

به دنبال پیروزی‌های چشمگیر آلمان در برابر شوروی در تابستان ۱۹۴۱، دو دولت بریتانیا و شوروی به بهانه‌ی خودداری رضاشاه از اخراج اتباع آلمان، به ترتیب جنوب و شمال ایران را اشغال کردند.

در سومین روز از شهریورماه ۱۳۲۰، نیرو‌های شوروی با حمله هوایی و زمینی از شرق و شمال و نیرو‌های بریتانیایی از جنوب و غرب وارد ایران شدند و با متلاشی کردن ارتش به سمت تهران حرکت کردند.

 

 

از خواسته‌های متفقین در ایران می‌توان به محافظت از میدان‌های نفتی تحت کنترل بریتانیا، هدایت امکانات نظامی به شوروی با استفاده از راه‌آهن سراسری ایران (راه‌آهن متصل کننده تهران به خلیج فارس و دریای خزر) و جلوگیری از عملیات اطلاعاتی آلمان در ایران اشاره کرد.

انفعال حکومت رضاشاه در قبال جنگ جهانی دوم و ورود سهل متفقین به کشور، از فقدان حمایت مردمی و انسجام لازم در ساختار قدرت سیاسی پهلوی اول حکایت می‌کند. با کاهش منابع کشاورزی و خشکسالی در سال ۱۹۴۲ و ورود سیل پناهجویان اروپایی، قحطی شایع شد و بسیاری از مردم جان باختند. بی‌ثباتی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی آشکار و اقتصاد ضعیف شد.

 

 

پس از جنگ، دادگاهی در نورمبرگ برگزار شد که در آن ۲۲ مقام آلمانی محاکمه شدند که بدنام‌ترین آن‌ها هیملر بود.

نتیجه نهایی جنگ جهانی دوم پیروزی متفقین بود، اما پیامد‌های این جنگ تغییرات بسیاری در پی داشت که از آن جمله می‌توان تشکیل سازمان ملل متحد برای جلوگیری از مناقشات بین کشور‌ها را نام برد، که قدرت‌های پیروز در جنگ شامل ایالات متحده آمریکا و بریتانیا و فرانسه و شوروی و چین به پنج عضو دائم شورای امنیت آن تبدیل شدند.

 

دو کشور ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، به عنوان ابرقدرت‌های نو ظهور پس از جنگ در مقابل یکدیگر قرار گرفتند که از آن با عنوان جنگ سرد یاد می‌شود، که برای ۴۶ سال ادامه یافت.

بسیاری از کشور‌های آسیب دیده در جنگ به خصوص در اروپا با کنار گذاشتن دشمنی‌ها در سایه بازسازی اقتصادی و صنعتی و بهبود روابطشان با یکدیگر و ایجاد هویتی واحد را در پیش گرفتند.

بطور کلی جنگ جهانی دوم بر سراسر جهان و نیز جهان اسلام تأثیرات گسترده‌ای داشت که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

فروپاشی نظام چند قطبی و شکل‌گیری نظام دو قطبی شرق و غرب به رهبری شوروی و آمریکا.
رنگ باختن نفوذ قدرت‌های اروپایی مانند انگلیس، فرانسه، ایتالیا و آلمان در سیاست‌های بین‌المللی.
شروع جنگ سرد به عنوان صحنه رقابت دو بلوک در قالب اتحادیه‌ها و پیمان‌های خاص.
تحریک جنبش‌های ضداستعماری و متعاقب آن استقلال مستعمرات و ایجاد چند کشور جدید.



منابع:

آشنایی با جنگ جهانی دوم – همشهری آنلاین
تصاویر اشغال ایران در جنگ جهانی دوم - فرارو
حقایقی عجیب و تکان‌دهنده از جنگ جهانی دوم که شاید تاکنون نشنیده‌اید – باشگاه خبرنگاران جوان
روزی که آلمان شکست خورد؛ تصاویر گاردین از روز اعلام پایان جنگ جهانی دوم – شفقنا
ایران و جنگ جهانی دوم – مریم تاج عینی – پرتال جامع علوم انسانی
جنگ جهانی دوم در اروپا – سایت دایرالمعارف هولوکاست