زیر سقف ادبیات

غزاله حسین‌پور| جایگاه و تأثیر ادبیات خراسان و مشهد در ادبیات ملی امری پوشیده نیست و خاستگاه بخش شایان توجهی از اهالی ادب و فرهنگ ایران، خاک این خطه است. بااین‌همه وجود محفل و محلی که قابلیت گردآوری فعالان شعر و داستان و ترجمه و تقویت جایگاه یادشده و معرفی ظرفیت ادبیات مشهد و از این قبیل اقدامات را داشته باشد، ضروری می‌نماید، ضرورتی که در برخی شهر‌های دیگر به آن رسیده و خانه‌های ادبیاتشان را تشکیل داده‌اند. جرقه راه‌اندازی خانه ادبیات مشهد نیز احتمالا در چنین بستری زده شده و جدی گرفته شده است. مدیریت شهری مشهد در این مسیر گام‌های نخستین را برداشته است و حال رسمیت یافتن این حرکت و تثبیت کانونی با این عنوان باقی مانده است.
خانه ادبیات در برخی شهر‌هایی که فعالیت‌های شعر و داستان و نقد ادبی و از این دست در آن پررنگ است، مدتی است به راه افتاده است. در گزارش پیش رو معرفی‌ای از برخی از این مراکز به دست داده‌ایم و کوشیده‌ایم آن را با خانه مربوط که در شهر خودمان خشتش گذاشته شده است، بسنجیم.

بنای کار بر خانه فرخ گذاشته شد
مهرماه ۹۷ بود که رئیس کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر مشهد، از مصوبه‌ای با موضوع راه‌اندازی خانه ادبیات این شهر خبر داد.
او معتقد بود مشهد شهری با سابقه در حوزه ادبیات و شعر است و در کنار مفاخری، چون فردوسی، شاعران معاصری، چون اخوان ثالث را نیز در خود جای داده است و همین موضوع باعث شده است تا شورای پنجم، نگاه ویژه‌ای به این حوزه داشته باشد.
در ادامه، در بهمن‌ماه سال گذشته، شورای اسلامی شهر مشهد در مصوبه‌ای شهرداری را موظف می‌سازد که بخش مسکونی خانه فرخ را خریداری کند و به این امر مهم اختصاص دهد. این مکان هویتی-تاریخی متعلق به مرحوم سید محمود فرخ خراسانی، شاعر و پژوهشگر ادبیات و بنیادگذار انجمن ادبی فرخ، بوده است و در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ نشست‌های انجمن مشهور یادشده در آن برگزار می‌شده است.
همچنین خانه هنرمندان شهرداری -که پیگیری تشکیل خانه ادبیات مشهد به عهده‌اش گذاشته شده است- دوشنبه ۸ مهرماه ۱۳۹۸ نخستین نشست هم‌اندیشی را برای تحقق این منظور با حضور نویسندگان و شاعران در فرهنگ‌سرای بهشت برگزار می‌کند و طی آن نام ۱۰ تن از شرکت‌کنندگان به عنوان هیئت مؤسس به ثبت می‌رسد. طبق گفته صدرا یوسفی، مدیرعامل خانه هنرمندان، در نشست مدنظر، برای معطل نماندن آغازبه‌کار خانه ادبیات، فرهنگ‌سرای بهشت به عنوان محل استقرار آن برگزیده می‌شود تا زمان انجام فرایند تملک و بازسازی و بازپیرایی خانه فرخ فرا برسد.
در صورت تحقق کامل فرایند تملک درمورد خانه فرخ، اتفاقی مهم در تاریخ ادبیات مشهد رخ خواهد داد، اما از آنجا که در بسیاری از مواقع بازدارنده‌هایی از قبیل مسائل حقوقی و قانونی و جز این‌ها مانع از وقوع اتفاق‌های فرهنگی می‌شود، در این مورد اخیر هم نمی‌توان چندان دلگرم بود. حسین لعل بذری، عضو هیئت مؤسس خانه ادبیات مشهد، نیز اگرچه یادآور می‌شود که بر پایه مصوبه ابلاغی شورای شهر، شهرداری موظف به تملک خانه فرخ شده و صحبت‌هایی نیز میان شهرداری و ورثه آن مرحوم دراین‌باره صورت گرفته است، الزامی وجود ندارد و این مکان صرفا از اولویت‌هاست.

هرآنچه در دایره ادبیات می‌گنجد
اکنون خانه ادبیات مشهد، چنان‌که گفته شد، با برگزاری نشست هم‌اندیشی تأسیس آن در فرهنگ‌سرای بهشت به نوعی رسما از همین مکان اعلام موجودیت کرده است. هدف این مرکز همان‌طور که از نامش برمی‌آید، به تمامی برنامه‌ها و فعالیت‌هایی مرتبط است که ذیل ادبیات تعریف می‌شود؛ مسائل و مواردی در زمینه شعر، داستان، ترجمه و.... به بیان دیگر، هر اتفاقی که بتواند به رشد و پویایی ادبیات مشهد کمک کند در همین مسیر تعریف می‌شود. برگزاری کارگاه‌های آموزشی و همایش‌های ادبی و نشست‌های نقد و بررسی و رونمایی کتاب، دعوت از فرهیختگان حوزه ادبیات برای برنامه‌های مرتبط، نکوداشت پیش‌کسوتان ادبی، برپایی جشنواره و... مصداق‌هایی است که می‌توان در‌این‌باره از آن یاد کرد.

حدیث دیگران.
اما خانه ادبیات مشهد، نخستین و تنها محل با این عنوان و کارکرد در سطح کشور نیست. شهر‌های دیگری نیز برای ارج نهادن به ادبیات و اهالی آن و شناساندن ظرفیت ادبی خود و از این قبیل، به این تمرکزگرایی روی آورده‌اند.
سال گذشته، در چنین روز‌هایی مرتضی امیری اسفندقه، رئیس شورای سیاست‌گذاری خانه شعر و ادبیات تهران، طی گفت‌وگویی با خبرگزاری مهر اعلام کرد که این مرکز در اراضی سازمان نوسازی عباس‌آباد و در باغ هنر این مجموعه قرار گرفته و با همراهی شاعران و نویسندگان نام‌آور و صاحب متن کشور گشایش خواهد یافت.
به گفته او، در پی تشکیل شورای سیاست‌گذاری‌ای که برای خانه ادبیات تهران در نظر گرفته شد تا منشأ تصمیم‌های مهمی در زمینه ادبیات و شعر فارسی باشد، برنامه‌هایی آموزشی در زمینه شعر و ترانه و نقد ادبی و تدریس متون عالی ادبی و ترجمه و همایش‌های علمی و پژوهشی در این مرکز تدارک دیده شده است.
همچنین قرارگیری خانه موسیقی و خانه نمایش در کنار خانه شعر و ادبیات تهران، به نزدیکی بیشتر این شاخه‌های هنری کمک خواهد کرد.
اسفندقه در آن مصاحبه پرداختن به دانش و پژوهش در آثار ادبی از دیرباز تا امروز و تمرکز بر موضوع ادبیات انقلاب اسلامی به‌ویژه در دهه ۴۰ را از رویکرد‌های مرکز یادشده خوانده و تأکید کرده بود که امور با همراهی تمامی کانون‌های ادبی و مراکز هنری و خانه‌های شعر صورت خواهد گرفت.

آنچه در پایتخت هست، خانه ادبیات نیست.
اما عضو هیئت مؤسس خانه ادبیات مشهد معتقد است در پایتخت چیزی با عنوان خانه ادبیات نداریم. لعل‌بذری توضیح می‌دهد: نام خانه شعر و ادبیات چیزی است که به مجموعه‌ای زیر نظر ارشاد اطلاق شده است و رسما خانه ادبیات نداریم. در تهران مثلا صنف داستان‌نویسان وجود دارد که در آن داستان‌نویسان خود را از خانه شعر جدا کرده‌اند و به طور تخصصی به دغدغه مرتبط با خود می‌پردازند. انجمن صنفی داستان‌نویسان تهران به صورت مستقل و بدون وابستگی به نهادها، با شرایطی که خود تعیین کردند، انتخابات برگزار کردند و در ادامه عده‌ای به عنوان هیئت مدیره برای مدتی مشخص منصوب شدند و در نهایت این انجمن از وزارت کار مجوز گرفت. این کار فرایندی طولانی است و عزمی جدی می‌طلبد. اما در مشهد شهرداری به موضوع ورود پیدا کرده و تأمین و یا حمایت در بخش مالی را متقبل شده است.

خانه‌ای در حوزه هنری
یکی دیگر از مراکز ادبی در کشور که خانه ادبیات خوانده می‌شود، مرکز آفرینش‌های ادبی اصفهان است. این مرکز ظاهرا به عنوان نخستین واحد هنری در مجموعه حوزه هنری استان اصفهان از سال ۱۳۹۱ آغاز به فعالیت کرده است و شماری از شاعران و نویسندگان با آن همکاری می‌کنند.
هم‌اکنون واحد ادبیات این مجموعه، که هدفش را آموزش و تربیت علاقه‌مندان، با برگزاری همایش‌های ادبی، شب‌های شعر، نشست‌های هفتگی و تألیف مجموعه‌های فاخر ادبی و کارشناسی آثار هنرمندان جوان اعلام کرده است، مسیر خود را ادامه می‌دهد. از برنامه‌های اصلی و شاخص برگزار شده خانه ادبیات اصفهان، شب شعر فصلی «به ساعت اصفهان» است که در ۴ فصل سال برپا می‌شود و به اعتقاد مسئولان مرکز نامبرده، دستاورد ادبی شاعران این استان در طول یک سال شمرده می‌شود. بر پایه آنچه از مقایسه این مرکز با خانه ادبیات مشهد برمی‌آید، می‌توان گفت تفاوت در حامی و متولی است که یکی را زیرمجموعه حوزه هنری قرار می‌دهد و دیگری را زیرمجموعه خانه هنرمندان شهرداری.

اسکان در ارشاد
کرمان، از دیگر مراکز استان است که خانه ادبیات تشکیل داده است. مجوز فعالیت مؤسسه فرهنگی و هنری خانه ادبیات کرمان، از آذرماه سال ۱۳۹۷ ثبت شده است تا این مرکز با حضور جمعی از فعالان زبان و ادب فارسی و شاعران و نویسندگان و علاقه‌مندان به این حوزه، فعالیت خود را آغاز کند.
برگزاری نشست‌های نقد وبررسی آثار ادبی استان کرمان، ایران و جهان، برپایی کارگاه‌های آموزشی به صورت مجازی، تدوین طرح کتاب ادبیات شفاهی مردم استان کرمان، برپایی جشنواره‌های ادبی کودک و نوجوان و بزرگ‌سال و... از برنامه‌های این خانه در سال گذشته است.
دست‌اندرکاران مؤسسه همچنین از اجرایی کردن طرح تدوین کتاب ادبیات شفاهی مردم استان کرمان (واژگان، ضرب‌المثل‌ها، لالایی‌ها، افسانه‌ها، ترانه‌ها و...) با همراهی استادان دانشگاه و معلمان پژوهنده آموزش و پرورش خبر داده‌اند.
بررسی مسائل مربوط به این کانون نیز نشان می‌دهد که اگرچه به نام اشخاص حقیقی مجوز گرفته است، از حمایت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان برخوردار است و نشست‌هایش را در ارشاد برگزار می‌کند.

ماهیت و هدفْ کمک به ادبیات شهر است
با توجه به اینکه جامعه در سال‌های اخیر از ادبیات فاصله گرفته است، خانه‌های ادبیات می‌توانند باعث آشتی هرچه بیشتر مردم با این حوزه شوند و حمایت از آن‌ها، حمایت از فرهنگ و ادب ملی و محلی است. احتمالا مدیریت شهری مشهد نیز چنین دیدگاهی را لحاظ کرده است که به راه‌اندازی خانه ادبیات مشهد همت گمارده است. این اقدام در زیرمجموعه خانه هنرمندان تعریف شده است که لعل‌بذری معتقد است کلیت آن با الهام از خانه هنرمندان تهران شکل گرفته است. او می‌گوید: خانه هنرمندان یک مفهوم کلی است که مجموعه‌ای از هنر و ادبیات را در نظر دارد و می‌تواند آن‌ها را پوشش دهد، ولی در چندسال گذشته فعالیت‌های خانه هنرمندان معطوف به هنر‌های شهری مانند المان و مجسمه و... بوده است. ازاین‌رو اگر قرار باشد این خانه شکل بگیرد، باید بقیه رشته‌های تخصصی را نیز در برگیرد. به همین خاطر است که خانه‌های تخصصی زیرمجموعه خانه هنرمندان راه‌اندازی می‌شود. مجمع عمومی خانه سینما و خانه نمایش نیز نمونه‌های این امر است.
او در مقایسه خانه ادبیات مشهد با دیگرشهر‌ها نیز بر این باور است که ماهیت کلی این مراکز یکی و آن کمک به ادبیات شهر است، اگرچه ممکن است در جزئیات برنامه‌ها و اولویت‌بندی‌ها تفاوت‌هایی وجود داشته باشد.