روند کُند اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی و پدران غیر ایرانی در خراسان رضوی

محدثه شوشتری | شهرآرانیوز؛ مدرکی سه برگی با جلدی سبزرنگ که اینجا بیشتر از آن به «سِجل» یاد می‌کنند، برای بیشترشان در حکم تولدی دوباره است. قرار است با این سِجل‌ها دوباره متولد شوند؛ یکی در ۷ سالگی، دیگری در ۱۲ سالگی، آن یکی در ۳ سالگی و چه بسا کسانی در ۲۰ سالگی!

کم نیستند؛ فقط ۵۰ هزار کودک بی شناسنامه در سرزمین خراسان که بعد از سیستان و بلوچستان بیشترین کودک بی شناسنامه را بین استان‌های کشور دارد. مادرانشان ایرانی اند و در گوشه‌ای از حاشیه شهر مشهد با مردانی که از سرزمین جنگ به اینجا آمده اند، ازدواج کرده اند. اینجا چشم گشوده اند، قد کشیده اند، اما بی نام ونشان‌تر از آنکه مدرک و سندی برای شناسایی شان داشته باشند. سال‌ها اسم کودک بی شناسنامه را یدک کشیده اند و حالا می‌خواهند با سال‌های بی هویتی خداحافظی کنند.

بیش از ۱۰ ماه است که بعد از آغاز اجرای قانون اعطای تابعیت و صدور شناسنامه برای فرزندان از مادر ایرانی با پدر غیرایرانی، برای صدور شناسنامه درخواست داده اند، اما هنوز خبری از شناسنامه‌ها نیست. این درحالی است که همین هفته پیش سیف ا... ابوترابی، سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور، از صدور ۱۴۰۱ شناسنامه برای فرزندان حاصل از ازدواج مادر ایرانی با پدر خارجی در کشور خبر داد. اما برای کودکان خراسان رضوی که رتبه دوم کودکان بی شناسنامه کشور را دارد، صدور شناسنامه‌ها خیلی کُند و با حرکتی لاک پشتی جلو می‌رود.

*انتظار سخت در صف صدور شناسنامه

نخستین شناسنامه برای فرزند از مادر ایرانی با پدر غیرایرانی ۲۴آبان سال گذشته در پایتخت صادر شد و بعد از آن بلافاصله در دیگر استان‌ها. اما گویا از همان ابتدا خراسان رضوی، پازل متفاوتی در جغرافیای کشور بود و باید از قافله عقب می‌ماند. آن چنان که خیلی دیرتر از سایر استان‌ها اولین شناسنامه در اسفند صادر بشود و سپس در مدار کُند صدور شناسنامه‌ها بماند.
رد پای مادرانی ایرانی را که در آرزوی گرفتن شناسنامه برای فرزندانشان هستند، از اداره اتباع و دفاتر کفالت اتباع دنبال می‌کنیم.

روی در و دیوار برگه‌هایی چسبانده اند که مدام یادآوری می‌کند برای پیگیری درخواست شناسنامه از طریق اینترنت به سایت اداره اتباع مراجعه شود، اما مادرانی که از سایت پاسخی نگرفته اند، دوباره از این سو و آن سوی شهر راهی دفاتر کفالت اتباع شده اند. بعد از سال‌ها چشم انتظاری برای داشتن شناسنامه فرزندانشان، حالا طاقت انتظار چند ماه صبوری برای بررسی‌ها و تأیید صدور شناسنامه را ندارند.

اکرم مادر هفت فرزند است که هیچ کدامشان شناسنامه ندارند. آبان پارسال پرونده درخواست شناسنامه برای فرزندانش را کامل کرده و گفته اند که حداقل باید چهارماه منتظر بماند تا شناسنامه‌ها تحویل داده شود. اکرم طاقت انتظار بیشتری را نداشته است؛ برای همین درست سر چهارماه که با حساب کتاب ثبت نامش، اول اسفندماه می‌شد، راهی اداره اتباع می‌شود. آن‌ها می‌گویند اول، تأیید ارائه شناسنامه برای فرزندان او دست نهاد‌های امنیتی و اطلاعاتی است و دوم، بعد از تأیید کار می‌افتد به ثبت احوال؛ بنابراین همچنان باید در صف انتظار بماند و اصلا مشخص نیست که چه زمانی شناسنامه‌ها صادر خواهد شد.

این مادر ایرانی هر بار همین پاسخ را شنیده است، اما باز سر هر ماه دوباره راهی اداره اتباع می‌شود. هفته اول خرداد هم دوباره اینجا آمد تا شاید این بار خبری باشد که نیست. این مادر با آرزو‌های گمشده در ازدواجش و هزاران غم در دلش، حالا دلخوشی اش، گرفتن همین شناسنامه‌ها برای فرزندانش است. ازدواج اکرم بیشتر قصه نان بوده است تا قصه زندگی. پدرش او را در پانزده سالگی سر سفره عقد با مرد ۲۵ ساله مهاجر نشانده بود. پدر اکرم می‌خواست به قول خودش یک نان خور از سفره اش کم کند، اما قصه نان آنجا تمام نمی‌شود. گویی تاریخ تکرار می‌شود و اکرم هم با دلی خون دو دختر بزرگش را یکی در ۱۳ سالگی و دیگری در ۱۵ سالگی عروس می‌کند.

دخترانی که هنوز ۱۸ ساله هم نشده اند و کودک محسوب می‌شوند و مادرشان بعد از عروس کردنشان آمده است تا شناسنامه بگیرد. شوهر افغان اکرم هر چند سال‌های اول زندگی حداقل در اخلاق و خلق و خو آدم بدی نبوده، بعد از کارگری در سر گذر و اعتیادی که حاصل آن در نشست و برخاست با چند کارگر معتاد دیگر بوده، چند سالی است که رفتارش چیزی کمتر از روان پریش‌ها ندارد.
اکرم غم نداشتن شناسنامه کودکانش را هم رفع کند، خدا می‌داند با غم نداشته‌های دیگرشان می‌خواهد چه کند.

*برای اولین بار ما هم رأی می‌دهیم

حدود ۳۵ درصد از فرزندان مادر ایرانی و پدر غیرایرانی که در نوبت دریافت شناسنامه هستند، شامل فرزندان بالای ۱۸ سال این مادران می‌شوند. طبق قانون بیشتر از ۱۸ ساله‌ها خودشان باید درخواست شناسنامه بدهند و کمتر از ۱۸ ساله‌ها کودک محسوب می‌شوند. مادر ایرانی در جمع کودکان بی شناسنامه برای فرزندانش می‌تواند درخواست اعطای تابعیت ایرانی و صدور شناسنامه را بدهد. طبق آخرین آماری که معاونت حقوقی ریاست جمهوری اعلام کرده است، تاکنون حدود ۱۰۰ هزار درخواست صدور شناسنامه برای فرزندان از مادران ایرانی ثبت شده که نزدیک به ۳۵ هزار درخواست شامل فرزندان بیشتر از ۱۸ ساله است.

افروز یکی از همین بالای ۱۸ ساله هاست که در دفتر کفالت اتباع از روند صدور شناسنامه اش به ما می‌گوید. افروز به تازگی وارد بیست سالگی شده است. حساب اینکه چقدر در سال‌های زندگی اش همه چیز به بود و نبود شناسنامه ختم شده را ندارد؛ تمام سال‌هایی را که دوست داشت مثل دیگر هم سن و سال هایش با شناسنامه و کارنامه برای ثبت نام به مدرسه برود نه با کارت آمایشی که هر مدرسه‌ای ثبت نامش نمی‌کرد. حتی یک کلاس تابستانی ساده که دلش می‌خواست ثبت نام کند، همه جا شناسنامه یا کارت ملی می‌خواستند. مادرش ایرانی و اهل سرخس است.

پدرش ۲۵ سال پیش وقتی به دنبال کار گذرش به یکی از معادن سرخس افتاده بود، با مادرش که دختر یکی از کارگران معدن بود، ازدواج کرد. کودکی اش در سرخس گذشت و بعد از تعطیلی معدن و بیکاری پدر، راهی حاشیه شهر مشهد شد. حالا ۱۲، ۱۰ سالی است که به جمع حاشیه نشینان مشهد پیوسته اند. افروز آرزو‌های زیادی داشته است که در کودکی و نوجوانی اش گم شده اند. حالا با گرفتن شناسنامه به یکی از آرزوهایش رسیده است. با خنده می‌گوید: فکر می‌کنم اولین استفاده ام از شناسنامه، رأی دادن در همین انتخابات خرداد باشد. شاید انتخابات برای دیگر ایرانی‌ها حکم‌های متفاوتی داشته باشد، اما برای من به دلیل اینکه می‌توانم مثل دیگر شهروند‌ها باشم، حکم به حساب آمدن در جمع دیگر شهروند‌ها را دارد.

بعد از آن هم اگر خدا بخواهد من هم مثل هر ایرانی دیگر با این شناسنامه ازدواج می‌کنم و هر روزی که بچه دار شدم، مثل مادرم سال‌ها غم بی شناسنامه‌ای فرزندانم را نخواهم کشید.
افروز، چون بیشتر از ۱۸ سال داشته، خودش ثبت نام کرده و شناسنامه گرفته است. اما برای خواهر و دو برادر دیگرش که کمتر از ۱۸ سال داشته اند، مادرش چند ماهی است که ثبت نام کرده، ولی هنوز شناسنامه آن‌ها صادر نشده است. آمده اند تا دفتر کفالت اتباع برای پیگیری شناسنامه، اما پاسخ درستی به آن‌ها داده نمی‌شود. می‌گویند بروید و منتظر بمانید تا پیامک برایتان ارسال شود. آن‌ها ۱۰ ماه است که چشم انتظار این پیامک بوده اند و همچنان باید در انتظار بمانند.

*بلاتکلیفی فرزندان مادران دورگه

در بین مادران ایرانی که پیگیر تابعیت ایرانی برای کودکان بی شناسنامه شان هستند، چند مورد متفاوت هم می‌بینیم که با مشکل و بلاتکلیفی در گرفتن شناسنامه برای فرزندانشان مواجه شده اند. این مادران ایرانی دراصطلاح دورگه هستند و یک رگ ایرانی و یک رگ از پدر غیرایرانی دارند. حتی خودشان هم شناسنامه ندارند، اما حالا برای گرفتن شناسنامه برای فرزندانشان اقدام کرده اند. سمیه یکی از همین مادران است. ۲۲ سال بیشتر ندارد، اما مادر سه کودک قد و نیم قد است.

مادر سمیه ایرانی است، اما پدرش افغانستانی. خودش هم تا به این سن رسیده، شناسنامه نداشته است. حالا که قانون اعطای تابعیت به مادران ایرانی و صدور شناسنامه اجرایی شده است، آمده تا برای سه کودکش درخواست شناسنامه بدهد. اولین مدرک برای ثبت درخواست شناسنامه برای فرزندان حاصل از مادر ایرانی، شناسنامه و کارت ملی مادر است که سمیه ندارد. یکی از پرسنل دفتر کفالت، سمیه را راهنمایی می‌کند که اول باید برای خودش به عنوان فرزند بیشتر از ۱۸ سال از مادر ایرانی شناسنامه بگیرد و بعد اگر قبول کردند، برای فرزندانش.

سمیه خودش را ایرانی می‌داند و از زمانی که چشم گشوده در کوچه‌های بولوار طبرسی مشهد قد کشیده و خیلی زود با پسر افغان همسایه ازدواج کرده و راهی خانه بخت شده است. در ۱۶ سالگی هم فرزند اولش به دنیا آمده، ۱۹ سالگی فرزند دوم و حالا نوزادی سه ماهه دارد که هیچ کدام شناسنامه ندارند. رخشان هم مادر جوان دیگری است که مثل سمیه دورگه است، از مادر ایرانی و پدر افغانستانی. دو فرزند ۳ ساله و ۷ ساله دارد که شناسنامه ندارند. او هم نمی‌تواند درخواست خود را ثبت کند.

به گفته متصدی دفتر کفالت اتباع، طبق ماده ۲ آیین نامه اعطای تابعیت ایران به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، هیچ اشاره‌ای قانونی به اینکه مادر ایرانی یعنی اینکه باید دورگه ایرانی باشد، نشده است و برخی این طور از قانون برداشت می‌کنند که مادر ایرانی اگر یک رگ ایرانی هم داشته باشد، فرزند حاصل از ازدواجش با مرد خارجی باید شناسنامه ایرانی را شامل شود.

در این قانون فقط قید شده است که ملاک ایرانی بودن مادر، اسناد سجلی اوست در صورتی که این مادران دورگه خودشان اسناد سجلی ندارند. شاید یک راه این باشد که ابتدا برای خودشان درخواست شناسنامه بدهند و درصورت تأیید و صدور شناسنامه در گام بعدی برای فرزندانشان این مسیر را طی کنند. در عین حال اصلا نمی‌توان پیش بینی کرد که آیا این روش امکان پذیر خواهد بود یا نه. چون از فیلتر چند دستگاه مختلف باید اطلاعات افراد برای تأیید صدور شناسنامه رد شود.

*نقص مدرک ازدواج، سد راه برخی درخواست‌های شناسنامه

خیلی‌ها از مادران ایرانی که با آن‌ها هم کلام می‌شویم برای صدور شناسنامه ثبت نام کرده اند و فقط برای پیگیری اینکه چرا شناسنامه‌ها به آن‌ها تحویل داده نمی‌شود، به اینجا آمده اند و عده‌ای همچنان در کش وقوس ثبت درخواست هستند و مدارکی که ناقص است و تکمیل شدنشان گذر از هفت خان رستم را می‌طلبد. مهم‌ترین مدرک، داشتن سند یا برگه‌ای برای اثبات ازدواج شرعی زنان ایرانی با مردان اتباع است؛ درعین حال تعداد زیادی از زنان ایرانی که همسر غیرایرانی دارند و چندین فرزند حاصل از این ازدواج ها، هیچ مدرک و سند یا برگه‌ای قانونی برای ازدواجشان ندارند. فقط خطبه شرعی عقد را عاقدی جاری کرده است تا محرم باشند.

این زنان ابتدا باید دنبال ثبت ازدواجشان باشند، سپس اگر مدارکشان نقصی نداشت، برای صدور شناسنامه فرزندانشان درخواست بدهند. همین نقص مدرک و سردرگمی برخی مادران ایرانی است که باعث شده از بین ۵۰ هزار کودک بی شناسنامه خراسان‌رضوی در ۱۰ ماه گذشته فقط برای ۱۱ هزار کودک، درخواست صدور شناسنامه ثبت شود. مادر دیگری، چون فرزندان زیادی دارد، نگران این است که برای همه فرزندانش شناسنامه صادر نشود.

خودش سواد رفتن به سایت اداره اتباع خارجی و مطالعه قانون شناسنامه را نداشته است و آمده تا دفتر کفالت اتباع و راهنمایی می‌خواهد. متصدی دفتر کفالت توضیح می‌دهد: از آنجا که بیشتر خانواده‌های مهاجران تعداد زیادی فرزند دارند، فرم ثبت مشخصات فرزندان اتباع خارجی دارای مادر ایرانی، تعداد کادر برای ثبت اطلاعات فرزندان را تا عدد فرزند هشتم درنظر گرفته شده است؛ بنابراین محدودیتی از نظر تعداد برای گرفتن شناسنامه فرزندانشان وجود ندارد و تا ۸ هشت فرزند می‌توانند درخواست صدور شناسنامه بدهند.

پیش بینی ثبت ۲۸ هزار درخواست شناسنامه در خراسان رضوی

برای پیگیری اینکه چرا روند صدور شناسنامه‌ها در خراسان رضوی برای فرزندان حاصل از مادران ایرانی کند است و اینکه تاکنون چند شناسنامه صادر شده است، گزارشگر شهرآراسراغ اداره اتباع و امور مهاجران خارجی خراسان رضوی می‌رود. شاید تنها خبر خوش و دلگرم کننده برای مادران ایرانی ساکن در خراسان رضوی این باشد که سرپرست اداره امور اتباع و مهاجران خارجی خراسان رضوی اعلام می‌کند که ۱۰۰ شناسنامه تا پایان اردیبهشت صادر شده است. به گفته حسین احمدی، در مجموع ۱۱ هزار پرونده برای صدور شناسنامه فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با پدران غیرایرانی در خراسان رضوی تشکیل شده است. از این میان ۱۰۰ شناسنامه صادر شده است و سایر پرونده‌ها در مراحل رسیدگی، سپس صدور شناسنامه قرار دارند.

این گفته سرپرست اداره اتباع و امور مهاجران خارجی خراسان رضوی یعنی ۵۰ هزار کودک بی شناسنامه سرزمینمان، منهای ۱۰۰ شدند و همین کورسوی امید برای مادران دیگری است که به انتظار سِجل در نوبت مانده اند. در این باره نیز که چرا روند صدور شناسنامه‌ها این قدر طولانی شده است، جویا می‌شویم. پاسخی که داده می‌شود، این است که باید روند قانونی اعطای تابعیت و صدور شناسنامه‌ها و استعلام‌های مربوطه طی شود.

احمدی درباره میزان ثبت درخواست‌ها پیش بینی می‌کند که امسال در خراسان رضوی تا ۲۸ هزار درخواست برای ثبت شناسنامه ثبت شود. البته ناگفته نماند که این درخواست‌ها طبق قانون در صورت تأیید مراحل استعلام‌ها به صدور شناسنامه می‌انجامد و در غیر این صورت شاید همچنان خیلی از کودکان و حتی افراد بیشتر ۱۸ سال، در این سرزمین بدون شناسنامه بمانند. طبق قانون استعلام وضعیت تبعه غیرایرانی به عنوان پدر فرزندان بی شناسنامه جزو ملاک‌های اعطای تابعیت و صدور شناسنامه است.

در صورت اعلام صریح وجود مشکل امنیتی توسط هر یک از دو نهاد امنیتی وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه در قانون ظرف مهلت سه ماهه، «عدم موافقت» به استانداری یا نمایندگی ایران در خارج از کشور اعلام می‌شود. پس از ابلاغ عدم موافقت، متقاضی شناسنامه می‌تواند ظرف یک سال از این تاریخ، به اعلام نظر مرجع امنیتی، اعتراض کند. مرجع امنیتی مذکور، باید پس از دریافت اعتراض، دوباره به موضوع رسیدگی و حداکثر ظرف مهلت سه ماه درباره آن اظهارنظر کنند؛ بنابراین هنوز راهی طولانی تا شناسنامه دار شدن کودکان بی شناسنامه وجود دارد که شاید پایان این راه برای عده‌ای خوش و عده‌ای دیگر غم زندگی بدون نام و نشان سجلی باشد.