مرتضی محمدپور - در شرایطی که سرانه مصرف آب کشور در بخش کشاورزی به بیش از 90درصد می رسد، کشاورزان و باغداران خراسان رضوی با ثبت سرانه مصرف حدود 83درصدی در سهمبندی آب نشان داده اند که دغدغه بیشتری درزمینه بهره وری مصرف آب داشته اند. اجرای سامانه های نوین آبیاری تحت فشار در حدود 197هزار هکتار از ۳۹۰هزار هکتار زمین مستعد برای کشت در خراسان رضوی، یکی از نشانه های این توجه به بهره وری در حوزه منابع آبی است. با این حال، ثبت فقط دو سال بارش مطلوب در دو دهه گذشته، سبب شده تا خراسان رضوی خشک سالی بی سابقه ای را پشت سر بگذارد و در این شرایط نجات اقتصاد کشاورزی و چرخه تولید غذا در استان، راهکاری به جز توسعه سریع شبکه های نوین آبیاری در 193هزار هکتار باقی مانده ندارد. بر همین اساس، شهرآرا در گزارشی به بررسی فرصت ها و چالش های پیش رو در مسیر تحقق این هدف پرداخته است.
بهره وری در آبیاری، 45درصد بیشتر!
اگرچه در تعریف کشاورزی نوین، مباحث مختلفی درباره استفاده از ماشین آلات، اجرای الگوهای کشت و البته آموزش کشاورزان مطرح است اما نمی توان انکار کرد که مدیریت منابع آبی از طریق اجرای شبکه های نوین آبیاری کم فشار و تحت فشار نیز جایگاه خود را دارد. رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در تشریح راهکارهای علمی توسعه اقتصاد کشاورزی و مدیریت منابع آبی در این بخش بیان می کند: در سال های اخیر، طرح های هادی توسعه روستایی و الگوهای هدفمند کشت به عنوان دو راهبرد درهم تنیده برای نجات اقتصاد کشاورزی، دستاوردهای مؤثری در کشور داشته است. از این بابت نمی خواهم بگویم هیچ کاری انجام نشده اما هنوز هم با آنچه امروزه در دنیا به عنوان کشاورزی نوین شناخته می شود، فاصله زیادی داریم.
رضا ولی زاده می افزاید: قرار نیست آرمانی صحبت کنیم. ما هنوز با شمار زیادی از کشاورزان و باغداران استان در حال گفت وگو هستیم تا از اساس به آن ها اطلاع دهیم سیستم های نوین در کشاورزی چه کاربردهایی دارند و بسیاری هم هنوز گوش شنوایی ندارند، درحالی که این مباحث فراتر از موضوعات علمی ثابت شده، امروزه جنبه عملیاتی پیدا کرده است و در خیلی از کشورها اجرایی می شود.
به گفته رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد، در بسیاری از کشورهای توسعهیافته دنیا که حتی درگیر تنش های آبی هم نیستند، الگوهایی در حال اجراست که مصرف آب را 20 تا 50درصد کاهش می دهد. این سیستم ها از طریق اتصال به اینترنت کشاورز را قادر می کنند که حتی از کیلومترها دورتر بتواند وضعیت کشت خود را کنترل کند. سنسورهایی که در زمین کاشته می شوند، دما، باد، تابش خورشید و رطوبت را به طور لحظه ای اندازه می گیرند و فقط در صورتی جریان آب را برقرار می کنند که رطوبت خاک از یک حد تعیینشده کمتر شود.
وی ادامه می دهد: بازدهی آبیاری قطره ای امروزه به حدود 95درصد رسیده که یعنی فقط 5درصد از آب هدایتشده به زمین تلف می شود. حالا این را بگذارید کنار اتلاف 50درصدی آب در سیستم های آبیاری سنتی تا ببینید در عمل قرار است چه حد از صرفه جویی صورت بگیرد.
آبیاری هوشمند، رؤیای محال کشاورزان
استقبال نه چندان مطلوب کشاورزان استان از سیستم های نوین آبیاری، علامت سؤال بزرگی بود که در جست وجوی یافتن پاسخی قانعکننده برای آن به سراغ افرادی رفتیم که اراضی کشاورزی فعال در اطراف مشهد دارند. جعفر رمضانی و جلیل شاد، دو کشاورز مشهدی که در حوالی شهر رضویه به کشت گندم، سیبزمینی و صیفیجات مشغول هستند، اگرچه اظهارات متفاوتی دراین باره دارند اما کلیدواژه تکراری آن ها، هزینه تمامشده اجرای سامانه های آبیاری جدید بود. به گفته آن ها، هزینه اجرای سیستم آبیاری قطره ای، امروزه از متری 5 تا 30هزار تومان متغیر است و برای آبیاری هوشمند نیز به ازای هر مترمربع باید 30 تا 70هزار تومان پول پرداخت کنند. به این ترتیب، مثلا برای یک زمین کشاورزی سه هکتاری، درصورتی که همه مساحت زمین به طور کامل زیر کشت قرار بگیرد، به حداقل 900میلیون تومان سرمایه نیاز است تا بتوان اقتصادیترین نوع از سیستم های آبیاری هوشمند را اجرا کرد. در این شرایط، براساس جدیدترین نرخ خرید تضمینی گندم توسط دولت، درآمد سالیانه کشاورزی که حدود 2تن برداشت گندم در هر هکتار دارد، حدود 100میلیون تومان است و این یعنی دوره بازگشت سرمایه 9ساله برای اجرای یک سیستم آبیاری هوشمند از نوع متوسط!
یارانه 80درصدی برای آبیاری تحت فشار
پاسخ گلایه مشترک کشاورزان درباره چالش های اجرای سامانه های آبیاری هوشمند را از رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی جویا می شویم.
غلامرضا قنبری پیش از هر توضیحی بیان می کند: براساس مصوبه جدید مجلس شورای اسلامی، وزارت خانه متبوع او مکلف شده تا 80درصد هزینه اجرای طرح های آبیاری تحت فشار را در قالب یارانه بهره وری به کشاورز پرداخت کند و براین اساس، برای کشاورزی که در مثال مطرح کردیم، سرمایه موردنیاز به 180میلیون تومان و دوره بازگشت سرمایه به کمتر از دو سال کاهش خواهد یافت. قنبری افزود: به پشتوانه همین یارانه 80درصدی و تا این مرحله در کشت پاییزه، استفاده از آبیاری تحت فشار در مزارع استان بیش از 25درصد افزایش داشته است.
قنبری از آغاز اجرای فاز دوم طرحی خبر می دهد که براساس آن، علاوه بر توسعه شبکه 21هزار کیلومتری لوله های آب در مزارع خراسان رضوی، رصد و پایش بهره برداری کشاورزان از همه چاه های حفرشده نیز به طور کامل ممکن می شود.
به گفته رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان، هم اکنون این امکان فراهم شده تا شرکت آب منطقه ای بتواند به طور لحظه ای بر بیش از 8هزار حلقه چاه نظارت داشته باشد. علاوه بر این، نوسازی شبکه های پایاب برای سدهای مخزنی، احیا و مرمت قنات ها و ایجاد استخرهای ذخیره آب در دستورکار بوده و در سال گذشته بیش از 844میلیارد ریال اعتبار در این حوزه ها هزینه شده است.
وی ادامه می دهد: جهاد کشاورزی استان در تلاش برای تأمین نهاده های خاصی از جمله بذر و کود است که در مقابل خشک سالی مقاوم هستند. برهمین اساس، توزیع یارانه ای کود پتاس امسال بیش از 70درصد افزایش داشته و به دنبال آن هستیم که کشت برخی محصولات به طور کامل در بخش گلخانه ای ادامه پیدا کند. البته برای محصولات استراتژیک و جالیزی از جمله گندم که در وسعت و حجم جالب توجه کشت می شود، راهبرد کشت گلخانه ای مؤثر نیست و اینجاست که اصلاح شبکه آبیاری از طریق اجرای سامانه های نوین تحت فشار ضرورت پیدا می کند.