فرخد| وقتی موزه قرآن حرممطهررضوی در بهمن سال ۱۳۶۴خورشیدی به‌عنوان اولین گنجینه تخصصی نمایش نسخه‌های خطی قرآن، مرقعات و آثار هنری هنرمندان آستان‌قدس‌رضوی در موزه آستان‌قدس‌رضوی افتتاح شد، آن‌قدر دستش پر بود که همان ابتدا بیش از هشتاد نسخه قرآن نفیس، جلدهای لاکی و مرقعات را پیش چشم تماشا گذاشت. بعدها نمونه‌های دیگری از گنجینه آثار خطی و قرآنی وقف‌شده در حرممطهررضوی به نمایش درآمد که یکی از آن‌ها قرآن معروف به «بایسنقر» است؛ قرآنی که بایسنقرمیرزا، فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی، نوشته است و کارشناسان آن را از عجایب خط در جهان می‌دانند. سطرهای پیش‌‍‌رو نقبی است بر این قرآن و سرگذشت پرماجرای آن از روزی که به غارت می‌رود تا روزی که به موزه آستان‌قدس‌رضوی راه پیدا می‌کند.
درباره «بایسنقر میرزا» و روزگار او
پیش از آنکه به قرآن بایسنقر بپردازیم، بگذارید اول کمی از خود او بگوییم. اسم کاملش «میرزا غیاث‌الدین بن شاهرخ بن امیر تیمور» است، پسر گوهرشادخاتون و شاهرخ شاه تیموری که بین سال‌های802تا837قمری زندگی می‌کرده است. تاریخ تولد و وفاتش نشان از جوان‌مرگی او دارد اما هنردوستی‌اش در همین مدت کوتاه سی‌‌وپنج‌ساله سبب می‌شود یادگارهایی از او باقی بماند.
تعمق در تاریخ نشان می‌دهد که دوره تیموری، دوره شکوفایی هنر است و بایسنقرمیرزا خود دستی بر این آتش داشت. او خطاط بود و نقش زدن با دوات و جوهر را خوب می‌دانست؛ برای همین هم دست به قلم برد و قرآنی نوشت که اکنون بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان است. سوای این، یک کتیبه کاشی‌کاری نیز به خط او در ایوان مسجد جامع گوهرشاد به یادگار مانده است که نشان از استادی وی در این هنر دارد. این کتیبه نیز بزرگ‌ترین کتیبه کاشی جهان است که اکنون در دو سمت ورودی ایوان مسجد گوهرشاد نگهداری می‌شود.
«بایسنقر تیموری» شاگرد چه کسی بود؟
روایت است که بایسنقر در نگارش خطوط شش‌گانه تبحر داشته و سال‌ها شاگرد «شمس‌الدین محمدبن حسام هروی» معروف به «شمس بایسنقری» بوده است. این شاهزاده هنردوست در هرات که پایتخت حکومت تیموری بوده است، کتابخانه‌ای تأسیس می‌کند که در آن چهل تن از بهترین استادان خوش‌نویس، تذهیب‌کار، صورتگر، صحاف و نقاش به کار کتاب‌سازی و هنرهای وابسته به آن مشغول می‌شوند و سرپرستی کتابخانه نیز به عهده «استاد فریدالدین جعفر تبریزی (جعفر بایسنقری)» بوده است.
«قرآن بایسنقری» و ویژگی‌های منحصربه‌فردش
گفتیم که قرآن نوشته‌شده به دست بایسنقر، بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان است. این قرآن به خط محقق جلی و روی کاغذهای خانبالغی که ابعاد 180 در 105 سانتیمتر دارند، خطاطی شده است. در تاریخ آمده که این قرآن کامل بوده ولی اکنون در دنیا حدود هفتاد برگ از آن موجود است که از این تعداد 57 ورقِ آن در گنجینه خطی کتابخانه مرکزی آستان‌قدس‌رضوی و چهار ورق هم در موزه ملک نگهداری می‌شود.
«قرآن بایسنقر» در دوره تیموری کجا بود و چطور به موزه رسید؟
می‌گویند بایسنقرمیرزا این مصحف شریف را پس از نگارش به سمرقند می‌برد و آن را روی قبر جدش، تیمور، می‌گذارد و این قرآن تا پیش از حمله نادر در آنجا قرار داشته است. با فتح سمرقند به دست نادرشاه افشار در سال1119خورشیدی، مقبره تیمور ویران می‌شود و نادر این قرآن را به عنوان غنیمتی مهم، با خود به مشهد می‌آورد. قرآن بایسنقر پس از آن در لشکرکشی‌های نادر، پیشاپیش لشکر حرکت داده می‌شده اما با مرگ شاه جهان‌گشای افشاری، این قرآن به دست تعدادی از سرداران و سپاهیان عالی‌رتبه مثل یک غنیمت جنگی تقسیم و ورق‌ورق می‌شود و به سویی برده می‌شود. البته در برخی از مکتوبات از جمله سفرنامه «جیمز‌بیلی فریز» سیاح انگلیسی هم آمده که این قرآن در همان زمان فتح سمرقند تکه‌تکه می‌شود تا حمل آن راحت‌تر باشد.
فریز نوشته است: «ازآنجا (گور امیر تیمور) توسط سربازان محمدخان، جد ایلخانی حاضر که به همراه نادرشاه در تعرض به ترکستان همراهش بود، این قرآن مورد بی‌حرمتی قرار گرفته است. سربازان نادرشاه این قرآن را تکه‌تکه و هر یک سهمی از آن انتخاب کردند تا حملش آسان باشد و آن را به‌عنوان نشانه پیروزی به شهرستان بردند. میرگناه‌خان، پسرایلخان قوچان، تقریبا شصت برگ از این اوراق را گرفته و در امامزاده حفظ کرده است. آن‌ها را در قفسه‌ای گذاشته بودند که کاملا مورد‌غفلت واقع شده و گرد‌و‌خاک آن‌ها را پوشانده است. این اوراق را به کمک کاغذ سیم‌دار ضخیم دسته‌بندی کرده بودند. بدیهی است که برای منظور خاصی این کار انجام شده بود، وقتی آن‌ها را بازکردند، ۱۰ تا دوازده فوت طول و هفت تا هشت فوت عرض داشت.»
جالب است بدانید سال‌ها بعد، ناصرالدین شاه قاجار در نخستین سفرش به خراسان برگ‌هایی از این قرآن را در قوچان می‌بیند و دستور می‌دهد دو برگ آن را به کاخ گلستان ببرند و مرمت کنند. سلطان صاحبقران می‌نویسد: «در سرمقبره امامزاده ابراهیم قوچان چند صفحه قرآن خط میرزا‌بایسنقر دیده شد که زمانی که نادر شاه به بخارا رفته، گویا از سمرقند از سر قبر امیر تیمور آورده و در این مکان قرار داده است. خط درشت بسیار خوبی نوشته است. دو صفحه آن را فرمودیم آوردند که به تهران آورده، مرمت کرده و در موزه دولتی بگذارند، صفحه‌ها خیلی بزرگ است، اما پاره شده؛ هر صفحه یک ورق کاغذ خانبالغ است.»
بعدها و در سال ۱۳۰۲خورشیدی این اوراق مبارک، از امامزاده ابراهیم شهر قوچان (شهر کهنه) به آستان‌قدس حضرت‌رضا(ع) منتقل می‌شوند. ناگفته نماند که برگ‌هایی از صفحات قرآن بایسنقری همچنان در موزه‌ها و گنجینه‌های نفایس در سراسر جهان پراکنده است.
مشخصات یک ورق از «قرآن بایسنقری»
کاتب: بایسنقرمیرزا، پسر شاهرخ تیموری
خط: محقق جلی در هفت سطر
تعداد اوراق: یک برگ
جنس: کاغذ خانبالغ ایرانی
شماره ثبت: 930281
این ورق قرآن که روی آن از «عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى» (آیه7 سوره مبارکه شوری) تا «وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللَّهِ» (آیه 10 سوره مبارکه شوری) نگارش شده و پشت آن هم آیات 10 تا 13 سوره مبارکه شوری است، به خط محقق جلی در هفت سطر روی کاغذ خانبالغ ایرانی با مرکب مشکی کتابت شده است. در دوره پهلوی بین السطور این ورق طلا کاری و با نقوش گل و برگ‌های زرین تزیین و با خطوط قرمز، طلایی و تحریر لاجورد جدول‌کشی شده است.
***
15939 نسخه خطی قرآن
هم‌اینک این تعداد نسخه قرآن خطی و جزوه قرآنی کتابت‌شده از قرن یکم تا قرن 13 قمری در گنجینه مخطوطات آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود
20000نسخه
شمار کل قرآن‌های خطی و جزوات قرآنی در موزه قرآن حرممطهررضوی
نیمه دوم قرن اول قمری
قدمت قدیمی‌ترین قرآن خطی موجود در گنجینه حرم‌مطهر که به خط کوفی نگارش شده است
40 قمری
قدمت قدیمی‌ترین قرآن تاریخ‌دار موجود در گنجینه قرآن حرممطهررضوی است
327 قمری
تاریخ وقف قرآن «کشواد بن املاس» که قدیمی‌ترین جزوه قرآنی در گنجینه مخطوطات آستان‌قدس‌رضوی است
393 قمری
قدمت دومین قرآن قدیمی حرممطهررضوی که توسط «ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر»، وزیر و صاحب دیوان مسعود و محمود غزنوی، وقف شده است.
1000 سال
از جمله آثار مهم گنجینه قرآن حرم‌مطهر، مجموعه نفیسی از قرآن‌های خط کوفی هستند که بر پوست نوشته شده و به ائمه‌اطهار(ع) منسوب‌اند. این قرآن‌ها را که قدمتشان هزار سال است، شاه‌عباس‌صفوی وقف حرم‌مطهر کرده و وقفنامه آن‌ها را شیخ‌بهایی نوشته است.
***
دیگر قرآن‌های ارزشمند موزه حرممطهررضوی: برگی از قرآن مربوط به قرن چهارم هجری، مشهور به خط پیرآموز، یک جزء از قرآن مربوط به قرن پنجم قمری که واقف و کاتب آن «ابوالبرکات» در رمضان ۴۲۱ قمری است، دو جزء از قرآن نفیس به خط و تذهیب «عثمان بن حسین وراق» در تاریخ ۴۶۶ قمری، نسخه‌های قرآن مربوط به قرن پنجم و ششم هجری همراه با ترجمه فارسی کهن، دو نسخه قرآن به خط یاقوت «مستعصمی»، برجسته‌ترین خطاط قرن هفتم هجری، نیز نمونه‌هایی از اشیای موجود در این بخش از گنجینه حرم‌رضوی است. علاوه بر این‌ها، دو نسخه قرآن به خط «عبدالقادر حسینی‌شیرازی»، از خوش‌نویسان قرن دهم هجری، که یکی از آن‌ها توسط «سلطان ابراهیم قطب‌شاه»، پادشاه گلکنده در دکن هندوستان، به تاریخ ربیع‌الاول سال ۹۷۰ هجری وقف شده، در این بخش از موزه به نمایش گذاشته شده است. همچنین قرآن معروف به بابری، مربوط به نیمه دوم قرن دهم قمری، از دیگر آثار این موزه محسوب می‌شود؛ این قرآن به خط اختراعی «ظهیرالدین محمد بابر»، بنیان‌گذار سلسله مغولی در هندوستان، نگاشته و در سال ۱۱۱۹ قمری توسط «شاه‌سلطان‌حسین صفوی» وقف آستان‌قدس‌رضوی شد.