ملیحه فلاح
خبر‌نگار
گزارش خبری
470هزار تومان؛ این قیمت یک کیلوگرم گوشت چرخ‌کرده نیست، قیمت یک کیلوگرم لوبیاچیتی بسته‌بندی شده است. این محصول با 213درصد افزایش در رتبه دوم تورم نقطه‌ای سالانه مواد خوراکی قرار دارد و پس از آن لپه، لوبیا قرمز و نخود بیشترین تورم نقطه‌ای سالانه را داشتند. عدس هم از دسته نیفتاده و جزو سردمداران تورم است. البته باتوجه به افزایش قیمت حبوبات در ماه‌های اخیر، این موضوع دوراز انتظار نیست. حبوبات یکی از دسته کالاهای اساسی در سبد خوراکی‌های خانوار است. محصولاتی که به دلیل خواص سرشار، ماندگاری بالا و تنوع‌بخشی، نیاز غذایی خانواده را با هزینه مناسب تأمین می‌کردند، می‌گوییم می‌کردند چون از حدود یک‌سال قبل، انواع حبوبات در ماراتن قیمت‌ها گوی سبقت را ربودند. حالا افزایش قیمت حبوبات نه‌تنها سفره مردم را کوچک‌تر کرده، بلکه امنیت غذایی بخش درخور توجهی از جامعه را با تهدید روبه‌رو می‌کند. در این گزارش ابتدا به بازار می‌رویم و شرحی مختصر از وضعیت این محصولات می‌نویسیم، سپس به گوشه‌ای از تأثیر این گرانی بر سبد غذایی خانوار اشاره و در نهایت دلایل افزایش قیمت حبوبات را بررسی می‌کنیم.
کاهش تقاضا پس از خرید هیجانی
چهارراه میدان بار این روزها کم رونق شده است؛ این موضوع را هم ما متوجه می شویم و هم کسبه به آن اذعان می کنند. گویا روزهای جنگ دوازده روزه تحمیلی در برخی افراد هیجان خرید ایجاد کرده و حالا پس از گذشت حدود بیست روز از آتش بس با توجه به خریدهای هیجانی قبل بازار از تک وتا افتاده است. اما این یک سوی ماجراست این جمله که «گرانی حبوبات باعث کاهش میزان خریدها شده است.» را نیز هرکدام از کسبه که با آن ها هم صحبت شدیم با کمی پس و پیش کلمات تکرار می کنند.
«این طورکه قیمت ها بالا می رود، ما مجبوریم روزبه روز سفره خودمان را کوچک و کوچک تر کنیم و هر دفعه یک قلم را حذف کنیم. اول گوشت، بعد مرغ و تخم مرغ، حالا هم برنج و حبوبات.» این برش کوتاهی از صحبت های خانم میان سالی است که خود را بازنشسته فرهنگی معرفی می کند.
خانم دیگری دنباله حرف را می گیرد و پلاستیک خریدش را نشانمان می دهد. سه مدل حبوبات خریده ام (لوبیا قرمز، لپه و عدس) که روی هم رفته حدود سه کیلو هم نشده و فقط یک پلاستیک کوچک را پر کرده، اما قیمتش 620هزار تومان شد. در این سن اصلا دخل و خرجمان با هم جور درنمی آید.
از این دست حرف ها در گفت وگو با مردم و کسبه زیاد شنیده می شود. برخی ادعا دارند به دنبال افزایش قیمت ها درمجموع فروش آن ها تا ۳۰درصد کاهش یافته است. به گفته آن ها کاهش تقاضا برای حبوبات بسته بندی بیشتر از حبوبات فله است. یکی از فروشنده ها می گوید که با توجه به کاهش قدرت خرید مردم میزان سفارش او نیز نسبت به سال گذشته تا ۴۰درصد کاهش داشته است.
چقدر حبوبات نیاز داریم؟
سرانه مصرف حبوبات در جهان حدود 12 تا 14کیلوگرم در سال است، اما سرانه مصرف حبوبات در کشور بر اساس آمار اعلام شده حدود 9کیلوگرم است. پیش بینی می شود با افزایش قیمت این محصولات سرانه مصرف در سال های آتی کاهش پیدا کند.
اگر میانگین سرانه 9کیلوگرمی را در نظر بگیریم، به گفته فرامک عزیز کریمی، مدیرکل دفتر غلات وزارت جهاد کشاورزی، نیاز سالانه کشور به حبوبات نزدیک به ۷۹۲هزار تن است. تولید داخلی در سال گذشته ۶۶۱هزار تن بوده است. حالا با استناد به صحبت های این مسئول، نیاز کشور به واردات حبوبات ۱۳۱هزارتن در سال است، یعنی حدود ۱۶درصد از کل نیاز کشور. البته برخی آمار که معمولا از زبان فعالان حوزه واردات حبوبات در کشور مطرح می شود نیاز کشور به واردات حبوبات را تا ۳۰درصد نیز اعلام می کند.
فعالان حوزه واردات معتقدند که تقاضای واقعی بازار، به ویژه در مناطق محروم و کم برخوردار، بیشتر از آمار رسمی است، به همین دلیل سهم واردات را تا ۳۰درصد تخمین می زنند.
چرا حبوبات گران شد؟
به این سؤال پاسخ های متفاوتی داده می شود، از خشک سالی، خبر حذف ارز ترجیحی و خرید هیجانی در روزهای جنگ بگیرید تا محدودیت واردات، دپو کالاها در گمرک و ورود دلالان به بازار از جمله دلایلی است که برای افزایش قیمت حبوبات مطرح می شود. دلایلی که هر کدام خود به تنهایی می تواند تعادل یک بازار را برهم زند.
علاوه بر موضوع خشک سالی و کاهش میزان تولید، چندی پیش دبیر انجمن حبوبات ایران به روزنامه «ایران» گفته بود که واردات حبوبات، دیگر با ارز ترجیحی (ارز 28هزار و 500 تومانی) انجام نمی شود و واردات این محصولات با ارز 70هزار تومانی صورت می گیرد. همین امر موجب شده قیمت تمام شده این محصولات افزایش درخورتوجهی داشته باشد. عبدی افتخاری همچنین به دپو 11هزار تن لوبیا به علت مالیات بر ارزش افزوده در گمرکات اشاره و تأکید کرده بود که در آبان سال گذشته انجمن حبوبات ایران هشدارهای مکرری داد که میزان حبوبات موجود در کشور پاسخگوی نیاز نیست، اما وزارتخانه به این موضوع اهمیتی نداده است.
از سوی دیگر، خبرهای حذف ارز ترجیحی، کاهش واردات و... باعث شد، حضور دلال ها در بازار پررنگ تر شود. بازار حبوبات در ایران، ساختاری چندسطحی دارد که در آن دلالان و واسطه ها نقش پررنگی در تعیین قیمت نهایی ایفا می کنند. این زنجیره معمولا از کشاورز آغاز شده و پس از عبور از مراحل سورتینگ، بسته بندی، انبارداری، پخش عمده و درنهایت خرده فروشی به دست مصرف کننده می رسد. در هر یک از این مراحل، افزایش قیمت هایی اعمال می شود که اغلب ارتباطی با ارزش ذاتی محصول ندارد، بلکه ناشی از سودجویی واسطه ها و نبود شفافیت در زنجیره توزیع است.
بسته‌بندی نیز باید حداکثر 17درصد به قیمت حبوبات فله اضافه کند، اما در بسیاری از موارد این میزان بیشتر از حد مجاز است. بدیهی است که برند و کیفیت نیز بر قیمت این محصولات اثرگذار است.
تولید استان جوابگو نیست
سعید آتشی، کارشناس حوزه حبوبات است. او می گوید: تولید داخلی خراسان رضوی تنها حدود ۷ تا ۸درصد از نیاز استان را پوشش می دهد و بخش مهم حبوبات مصرفی از سایر استان ها یا از خارج کشور تأمین می شود. وی می افزاید: بخش درخورتوجهی از تولید استان وابسته به کشت دیم است که به شدت از بارندگی ها تأثیر می پذیرد؛ در سال هایی سطح زیر کشت دیم تا ۹هزار هکتار هم می رسید، اما امسال بخش زیادی از تولید ما که نخود و عدس دیم است تقریبا از بین رفته اند.
آتشی با اشاره به تأثیر خشک سالی، گرمای شدید اردیبهشت و کاهش بارش ها بر نابودی مزارع دیم، تأکید می کند که این شرایط، نیاز استان به واردات را بیشتر کرده است. وی می گوید: این وضعیت زمینه را برای سودجویی دلالان فراهم کرده؛ افرادی که با احتکار یا قیمت سازی، تعادل بازار را به هم می زنند و التهاب ایجاد می کنند.
چه باید کرد؟
کارشناسان کشاورزی و داده های رسمی از مراکزی چون مرکز آمار ایران نشان می دهند که هزینه تولید در بخش زراعت، به ویژه در کشت حبوبات، افزایش درخور توجهی داشته است. برخی تصور می کنند چون بخشی از حبوبات کشور به صورت دیم کشت می شود، هزینه آن کمتر است؛ اما خشک سالی های پیاپی سال های اخیر، سطح زیرکشت دیم را کاهش داده و بهره وری این نوع کشت را با مشکل روبه رو کرده است. هم زمان، رشد جهانی قیمت حبوبات و نوسانات ارزی نیز فشار مضاعفی به بازار داخلی وارد کرده و موجب جهش قیمتی در سطح مصرف کننده شده است.
از آنجا که حبوبات، یکی از اصلی ترین منابع پروتئین گیاهی در سبد غذایی خانوارهای کم درآمد محسوب می شود، گرانی آن می تواند مصرف را کاهش داده و مواد غذایی کم ارزش تر جایگزین شود؛ تغییری که تبعات آن بر سلامت عمومی جامعه، به ویژه اقشار آسیب پذیر قابل پیش بینی است.
ادامه این روند بدون دخالت جدی دولت، فشار اقتصادی بیشتری بر خانوارهای کم برخوردار وارد خواهد کرد. راهکارهایی چون اصلاح سیاست های حمایتی تولید، بازنگری در واردات، کنترل توزیع و قیمت و حمایت از زیرساخت های فناورانه در کشاورزی می تواند بخشی از این چالش را مدیریت کند.
تجربه کشورهایی چون هند، مراکش و اتیوپی نشان می دهد که استفاده از بذرهای مقاوم، آبیاری قطره ای و کشت گلخانه ای تا چه اندازه می تواند به حفظ منابع آبی، افزایش تولید و حتی کاهش مهاجرت روستایی کمک کند. در ایران نیز با توجه به تداوم کاهش بارندگی، حمایت از کشت مکانیزه، ارائه تسهیلات برای تجهیز اراضی به سامانه های هوشمند آبیاری و آموزش بهره برداران برای استفاده از روش های نوین، می تواند مسیر پایدارتری برای تولید و بازار حبوبات ترسیم کند.