احسان ناظم بکایی، روزنامه نگار و منتقد سینما
هر از چندگاهی خبری درباره ساخت شهرک سینمایی در مشهد منتشر می شود. مشکلاتی نظیر جانمایی، جذب سرمایه گذار و سایر مسائل مرتبط، از جمله مواردی هستند که طی سه تا چهار سال اخیر مطرح شده اند. اینکه کلان شهری مانند مشهد با انبوهی از فیلم سازان، استعدادها و ظرفیت های تاریخی و هویتی، فاقد یک مجتمع فیلم سازی و شهرک سینمایی متنوع است، چالشی مهم برای تولید آثار عظیم فاخر به شمار می آید که روزبه روز نیز بر عمق آن افزوده می شود.نگاهی به سابقه ساخت شهرک های سینمایی در ایران نشان می دهد که استان خراسان و به ویژه شهر مشهد بیش از هر زمان و مکان دیگری نیازمند احداث چنین مجموعه ای هستند. طراحی، ساخت و نگهداری دکورها در مجموعه هایی موسوم به «شهرک های سینمایی» به تنهایی موضوعی مفصل و تخصصی است. از نخستین شهرک های سینمایی که در حومه لس آنجلس شکل گرفتند تا «چینه چیتا» یا شهر فیلم ایتالیا، «وین فیلم» اتریش، «پارک یانگوم بزرگ» کره جنوبی و دیگر نمونه ها، روشن می شود که پدیده شهرک های سینمایی، پدیده ای جهانی و فراگیر است که در سینما و تلویزیون ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
حدود هفتاد سال از ساخت استودیوهای فیلم سازی در ایران که مجهز به دکور و فضای مناسب برای تولید فیلم بودند، می گذرد. این استودیوها اغلب در تهران قرار داشتند؛ از جمله «عصر طلایی» در نارمک، «مولن روژ» در محل سینما سروش فعلی، «میثاقیه» در محل کنونی ساختمان شماره ۲ بنیاد فارابی در خیابان ۳۰ تیر، «ایران فیلم» در خیابان سمنان و دیگر استودیوهای کوچک که در تهران خلوت دهه ۱۳۳۰ فعالیت می کردند. فعالیت این استودیوها برای همسایگان مشکلی ایجاد نمی کرد، اما نمی توان آن ها را «شهرک سینمایی» به معنای رایج امروزی دانست.با این حال، شاید بتوان لقب نخستین شهرک سینمایی ایران را به مجموعه «پارس فیلم» داد. این مجموعه حدود ۶۰ سال پیش در کیلومتر ۱۴ جاده کرج ساخته شد. اسماعیل کوشان، صاحب پارس فیلم که سال ها در اتریش اقامت داشت، تحت تأثیر مجموعه «وین فیلم»، مقدمات ساخت این شهرک را در زمینی به مساحت 2 هزار متر مربع فراهم کرد. شهرکی مملو از دکورهای تاریخی ایران باستان که توسط ولی ا... خاکدان در مدت سه سال (۱۳۳۲ تا ۱۳۳۵) طراحی و ساخته شد. خاکدان، سی سال بعد نیز چند کیلومتر آن سوتر، در شهرک سینمایی غزالی، همین کار را برای علی حاتمی انجام داد.ساخت این شهرک برای کوشان و پارس فیلم حدود ۳۰۰ هزار تومان هزینه داشت. مجموعه ای که در طول بیش از دو دهه، میزبان تولید بیش از ۱۰۰ فیلم از جمله «امیر ارسلان نامدار» به کارگردانی شاپور یاسمی در سال ۱۳۳۴ بود. اما با افول دوران فیلمفارسی، وقوع انقلاب و درگذشت کوشان، این مجموعه نیز عملا متروکه و متلاشی شد.
در روزهایی که شهرک پارس فیلم زیر آفتاب می پوسید، اندکی آن سوتر، شهرک سینمایی دیگری در حال ساخت بود. علی حاتمی برای تولید سریالی که ابتدا «طهران، روزگار نو» نام داشت و بعدها به «جاده ابریشم» و نهایتا «هزاردستان» تغییر نام داد، شهرک سینمایی غزالی را بنیان نهاد. کلنگ ساخت این شهرک در سال ۱۳۵۸ در کیلومتر ۱۵ جاده تهران–کرج بر زمین زده شد. در زمینی به وسعت حدود ۵۰ هزار متر مربع، تهران دهه ۱۳۲۰ بازسازی شد؛ شامل ۳۰ هزار متر مربع خیابان های لاله زار و توپخانه و ۷ هزار متر مربع از محله های قدیمی، با هزینه ای در حدود ۳۰ میلیون تومان.در نام گذاری این شهرک به نام «غزالی» روایت های مختلفی وجود دارد؛ از افتتاح آن در سالگرد تولد غزالی گرفته تا مالکیت زمین توسط فردی به همین نام. با این حال، همگان متفق القول اند که این شهرک حاصل تلاش فردی و همت ستایش برانگیز علی حاتمی است و نام او با این مجموعه گره خورده است. حاتمی، با توجه به ابعاد زمین و عکس های تهران قدیم، به کمک ولی ا... خاکدان، اتودی اولیه را برای جانی کورینتای ایتالیایی ارسال کرد تا طراحی شهرک شباهت هایی با «چینه چیتا» داشته باشد. بخشی از دکورها توسط شرکت فرانسوی «ساراتل» و بخش قابل توجهی توسط دکوراتورهای ایرانی ساخته شد تا سرانجام شهرک غزالی در اواخر سال ۱۳۶۲ آماده بهره برداری شود و سریال «هزاردستان» در آن مقابل دوربین برود.این شهرک و دکورهایی مانند خیابان لاله زار، با وجود آن که بدون داربست ساخته شده بودند، چنان ماندگار از آب درآمدند که بعدها به بستری مناسب برای تولید آثار شاخصی در حوزه تهران معاصر تبدیل شدند؛ از جمله «مدار صفر درجه» به کارگردانی حسن فتحی و «کیف انگلیسی» ساخته ضیاءالدین دری. ماندگاری این دکورها موجب شد شهرک سینمایی غزالی به معروف ترین و پرسابقه ترین شهرک سینمایی ایران بدل شود. به تدریج دکورهای دیگری نیز در آن ساخته شد و وسعت مجموعه به حدود ۱۹۰ هزار متر مربع رسید.در همان زمان ساخت سریال «هزاردستان»، دکورهای سریال «گرگ ها» به کارگردانی داوود میرباقری و دکور باشتین سریال «سربداران» ساخته محمدعلی نجفی نیز در گوشه ای از اراضی غزالی ایجاد شد. ساخت دکورهای سریال هایی چون «مردان آنجلس» به کارگردانی فرج ا... سلحشور، «امام علی(ع)» ساخته داوود میرباقری و «مریم مقدس» به کارگردانی شهریار بحرانی، فضای شهرک را از حال وهوای تهران معاصر فراتر برد و به دوران تاریخ اسلام و زمان پیامبران گسترش داد. در ساخت دکورهای «مریم مقدس»، عبدالحمید‌قدیریان، نقاش و مجسمه‌ساز مطرح کشورمان از مصالح ماندگار و فونداسیون بتن آرمه بهره گرفت تا فضای تازه ای در مجموعه ایجاد کند.این روزها نیز دکورهای ماندگار سریال «سلمان فارسی» ساخته داوود میرباقری، با طراحی عباس بلوندی و استفاده از مصالح ماندگار، در این شهرک در حال ساخت است. با وجود تأثیرات روند توسعه شهری تهران، شهرک سینمایی غزالی همچنان پویاترین مجموعه سینمایی کشور به شمار می آید.
یک دهه پس از آغاز فعالیت شهرک سینمایی غزالی، وسیع ترین شهرک سینمایی ایران در کیلومتر ۱۵ جاده تهران–قم افتتاح شد. شهرک سینمایی دفاع مقدس، در پنجمین سال پس از پایان جنگ، در زمینی به وسعت ۷۰۰ هکتار بهره برداری شد. البته شاید اطلاق واژه «شهرک» به این محدوده وسیع بیابانی چندان دقیق نباشد، چرا که در واقع این محوطه بیشتر به عنوان سایتی برای تولید فیلم های جنگی شناخته می شود.با این حال، در طول سال ها، ده ها فیلم و سریال در این مجموعه فیلم برداری شده اند. امکانات شهرک شامل تجهیزات و ادوات نظامی است که بسته به موضوع و درجه بندی آثار، در اختیار فیلم سازان قرار می گیرد. افزون بر آثار جنگی، دکورهای چندین سریال تاریخی نیز در این شهرک ساخته شده اند. عظیم ترین آن ها، دکورهای ۳۲ هزار متر مربعی سریال «یوسف پیامبر» به کارگردانی فرج ا... سلحشور است؛ شامل ۴ هزار متر مربع دکور فدان (محل تولد یوسف)، ۱۷ هزار متر مربع دکور مصر و سایر بخش های سریال که با مصالح ماندگار مانند تیرآهن، آجر و سیمان ساخته شده اند.بخش هایی از سریال های «مختارنامه» و «سلمان فارسی» به کارگردانی داوود میرباقری نیز در همین مجموعه تولید شده اند. اما نکته درباره این شهرک این است با اینکه بستر مناسبی برای ساخت آثارجنگی فراهم شده اما از یک طرف از میادین اصلی نبرد مانند خرمشهر و... دور است که جو و فضای آنجا مانند نخل ها و... را ندارد، از سوی دیگر، جنگ ایران، مؤلفه مهمی چون حضور مردم در پشت جبهه و شهرها را در خود داشت؛ اما در این شهرک، اثری از دکور شهرهای زمان جنگ دیده نمی شود و تمرکز صرفا بر وجوه میدانی نبرد قرار گرفته است.
شهرک سینمایی پیامبر اعظم یا شهرک نور به وسعت ۲۰۰ هکتار در جوار اتوبان تهران - قم احداث شده است. این شهرک اولین بار برای ساخت فیلم
«محمد رسول ا...(ص)» مجید مجیدی، استفاده شد و یک دهه از ساخت آن می گذرد. در این شهرک سینمایی دکور شهرهای مکه، مدینه و کلیسای «بحیرا» در مقیاس واقعی طراحی و ساخته شده است. معماری شهرک را «میلژن کرکا کالژاکویچ» اهل کروات انجام داده و با مواد ماندگار ساخته شد. این شهرک که در اختیار بنیاد مستضعفان است مدتی نیز میزبان کاروان سریال سلمان فارسی بود تا بخش هایی از فصل بیزانس این سریال در آن فیلم برداری شود و احتمالا در فصل حجازِ این سریال نیز به کار خواهند آمد.
اما این سه شهرک، تنها تلاش برای ساخت دکور برای ساخت فیلم و سریال نبوده و نیستند و اتفاقا در این سال ها میلیاردها تومان برای ساخت دکورها هزینه شده است که اغلب بر اثر اهمال از بین رفته اند.یکی از پرهزینه ترین پروژه های دکور در تاریخ تلویزیون ایران، مجموعه دکورهای سریال «مختارنامه» به کارگردانی داوود میرباقری بود. 7هزار مترمربع دکور که در دهه ۱۳۸۰، با صرف هزینه ای حداقل ۱۰ میلیارد تومان، در زمینی اجاره ای به وسعت ۲۴ هکتار در احمدآباد مستوفی واقع در جنوب غربی تهران ساخته شد. موقعیتی نزدیک به تهران که تنها ۱۵ دقیقه با میدان آزادی فاصله داشت، اما در مسیر دالان هوایی فرودگاه امام خمینی(ره) قرار گرفته بود.دکورهای این مجموعه شامل سه شهر کوفه، مکه و مدائن در قرن اول هجری بودند. دیوارهای گچی پیش ساخته، پنل ها و کارتن پلاست ها بر چهارچوب های فلزی سوار شده بودند. با این حال، پس از پایان ساخت سریال، استفاده چندانی از این دکورها نشد.
مجموعه ای عظیم که به دلیل پرداخت نکردن هزینه خرید زمین توسط سازمان صدا و سیما، به مالک آن بازگردانده شد و در نهایت به باغ عروسی تبدیل شد.شاید همین پایان بی سرانجام و تلخ دکورها بود که برخی سازندگان را به سمت استفاده از فضاهای تاریخی موجود سوق داد.
به عنوان نمونه، داریوش فرهنگ برای ساخت سریال «سلطان و شبان» از مجموعه حمام فین بهره گرفت و کیهان رهگذر برای تولید سریال «بوعلی سینا» به سراغ مساجد قدیمی در اصفهان و نائین رفت. البته این بناها در دوران بوعلی سینا، تازه ساز و نونوار بودند، اما هزار سال بعد و در زمان ساخت سریال، آثار گذر زمان بر چهره آن ها نشسته بود.حتی برای ساخت نماهای پایانی سریال «مدار صفر درجه» به کارگردانی حسن فتحی، عوامل تولید به تخت جمشید رفتند. فیلم برداری صحنه های تیراندازی در این سایت تاریخی متعلق به دوره هخامنشی، آسیب هایی به محوطه وارد کرد.
دهه 60 دهه بدون شهرک اما ساخت شهرک سینمایی در این سال ها بیشتر ذهن سازندگان سریال های تاریخی را درگیر کرده است حال آن که ساخت فیلم و سریال های امروزی هم در میانه شهرها، چندان مرسوم نیست. در روزگاری که شهرها از ازدحام ماشین در حال انفجار است، جلوگیری از تردد مردم در کوچه و خیابان محل زندگی شان چالش برانگیز است ضمن اینکه تردد عوامل و شلوغی غیرمتعارف گروه های فیلم سازی علاوه بر ازدحام افراد کنجکاو در دور گروه، باعث به هم ریختگی حواس و اعصاب عوامل و بازیگران می شود. علاوه بر این استفاده از برق شهری برای نورپردازی هر لوکیشن ممکن است باعث پریدن فیوز و مشکلات در ساختمان ها شود.
به این ها می توان دردسرهای نامه نگاری با مراجع قانونی مثل نیروی انتظامی، شهرداری و... را هم افزود. در کنار این ها، ساخت سریال و فیلم درباره اوضاع شهرها در زمان انقلاب، جنگ و دهه 60 هم به دلیل فضای درام و خوبی که قصه ها دارند از گزینه های رایج این روزها هستند، اما شهرها، ساختمان ها و معماری شان عوض شده اند.
مردم ظاهری متفاوت پیدا کرده اند. ماشین های جدید با پلاک های متفاوت از راه رسیده اند و ماشین های کهنه، جمع آوری و اسقاط شده اند. حتی استفاده از معدود ساختمان هایی هم که از آن دوران وجود دارد سخت است، چون دیگر کهنه شده و مثل اواخر دهه50 یا دهه60 ، نوساز نیستند.
رنگ هایی که آن زمان مد روز بودند الان از مد افتاده اند و فضای مراکز تاریخ ساز هم نسبت به آن سال ها فرق کرده اند. تمام این مشکلات وقتی بغرنج می شود که نمایش کمترین میزان خطا می تواند باعث حساسیت مخاطب شود، چون زمان زیادی از دهه60 نمی گذرد، مخاطب هم خاطرات آن زمان یادش هست و هم فیلم و عکس از آن سال ها در دسترس هستند.
ساخت و نگهداری شهرک سینمایی، چند گزینه و پنجره پیش روی سینما و تلویزیون و حتی عرصه اقتصاد و آموزش قرار می دهد. این شهرک ها می توانند ذخیره مناسبی برای آرشیو کردن باشند تا لوازم قدیمی به جای اسقاط، آرشیو شده و به گروه های فیلم ساز کرایه داده شوند. این ظرفیت می تواند شامل ذخایر صوتی هم بشود یعنی یک آرشیو کامل از اصوات و صداهای آن دوره که می تواند در دیالوگ نویسی و گویش هم کمک کند. ساخت این شهرک ها می تواند بستر مناسب برای ساخت فیلم و سریال های مربوط به دوره ای که آن شهرک برای آن ساخته شده، فراهم کند گواه این ادعا هم شهرک سینمایی غزالی است که درباره تهران دهه 1320 ساخته شد و باعث شد تا سال ها بعد میزان ساخت سریال و فیلم درباره تاریخ معاصر افزایش پیدا کند مثل سریال «مدار‌صفردرجه»، «شب دهم»، «در چشم باد» و... حتی دکورهای سریال «امام علی(ع)» در همین شرکت زمینه را برای ساخت دو سریال صدر اسلام دیگر فراهم کرد و مهدی فخیم زاده، «تنهاترین سردار» و «ولایت عشق» را پی درپی در این دکورها جلوی دوربین برد. بحث دیگر تثبیت تجربیات گروه های سازنده است که مانع چندباره کاری می شود. همین طور حفظ دکورها می تواند ضمن حفظ میلیاردها تومان بودجه، قدردانی از ساعت ها و روزها وقت و فکر صدها انسان و ثبت هزاران برگه سند و طرح و نقشه، هم کلاس آموزشی خوبی برای دکوراتورها و معماران و حتی اهل تاریخ باشد. علاوه بر این ها این مجموعه ها همین طور قابلیت تبدیل شدن به موزه و کاربری رفاهی را هم دارند. کاربردهایی از این دست در کشورهای دیگر زیاد است مثلا بازدید از دکور سریال «جواهری در قصر» با نام «پارک یانگوم بزرگ» هم اکنون پای ثابت برنامه گردشگران خارجی است که به کره جنوبی می روند. در این مجموعه دکورهای سریال، آدمک های شخصیت ها و لوازم و تجهیزات فیلم برداری و... قرار داده شده و در بخشی از آن هم رستوران سلطنتی غذاهایی که در سریال پخته شده را می پزند. در نیوزیلند هم لوکیشن های سه گانه ارباب حلقه ها و هابیت یکی از مراکز توریستی مهم این کشور است و دولت نیوزیلند بر روی درآمد میلیارد دلاری بازدید گردشگران حساب کرده است. شهرک های سینمایی ظرفیت قوی و قابل تأملی دارند که خیلی از آن ها برای ما نامکشوف مانده است.شهرک سینمایی با چنین پشتوانه ای برای خراسان و خاصه مشهد لازم است. ساخت دکورهایی از حرم امام رضا(ع) و حتی دکورهایی که یادآور معماری گذشته حرم باشد، می تواند بستری برای ساخت آثار متنوع اجتماعی و تاریخی باشد. تا کی گروه های فیلم برداری می توانند در میان انبوه زائران و با قواعد دست وپا گیر در حرم کار کنند؟ ساخت دکور از گوهرشاد می تواند واقعه قیام کشف حجاب را به موضوع قابل نمایشی بدل کند و همین طور ساخت دکورهایی از شهر مشهد در دهه های گذشته، قصه های بکری را پیش روی سازندگان قرار می دهد. تا کی سازندگان مشهدی برای ساخت فیلمی درباره گذشته شهرشان باید به شهرک غزالی تهران بروند؟