نسخه شماره۵۵۱ در موزه رضا عباسی از مهم‌ترین نسخه‌های قرآنی همراه با ترجمه فارسی از قرن ششم است که تاکنون توجه محققان و نسخه‌پژوهان را به خود جلب نکرده است. این اثر ارزشمند نسخه کاملی از قرآن کریم همراه با برگردان فارسی است که در سال ۵۴۶قمری به‌دست کاتب ابوالفخربن‌ابی‌الفضل الزعفرانی کتابت شده است.

مرتضی کریمی‌نیا، قرآن‌پژوه و عضو هیئت‌علمی بنیاد دائرة المعارف اسلامی درباره قرآن‌های منسوب به دستخط امامان شیعه (ع) مجموعه‌ای از قدیمی‌ترین مصاحف قرآنی در جهان اسلام و به ویژه ایران صحبت می کند.

یکی از شاگردان مرحوم سبزواری، شیخ ابراهیم طهرانی است. وی مدتی در سبزوار زندگی و از محفل درسی فیلسوف بزرگ دوران، ملاهادی سبزواری، استفاده می‌کرد. او برای امرار معاش دکان عطاری داشت و بخشی از روز را در مغازه‌اش می‌گذراند.

در گنجینه نسخه‌های خطی آستان قدس قرآن‌های نفیسی وجود دارد که برخی از آن‌ها ازجمله نفایس جهان در این زمینه است. ازجمله قرآن‌های منسوب به ائمه اطهار (ع)، قرآن منسوب به امام موسی کاظم (ع) است.

سخنان و خطبه‌های امام‌ علی (ع) در سال ۴۰۰ قمری را سیدرضی در کتابی با عنوان «نهج‌البلاغه» گردآوری کرده است. یکی از نسخه‌های مهم نهج‌البلاغه را اندیشمند صاحب‌نام ایرانی، صفی‌الدین عبدالمؤمن بن ابی‌المفاخر یوسف بن فاخر ارموی، کتابت کرده است.

حرز امام جوادالائمه (ع) بیشتر در قالب نسخه‌های ارزشمند به‌صورت طومار‌هایی از جنس پوست کتابت شده که در گنجینه کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است.

ابن سینا نیز در بخشی از عمر خود کتابدارکتابخانه نوح ابن منصور سامانی در بخارا بود، ولی مظفرالدین شاهِ تهی مغز، موجودی را به نام رئیس کتابخانه سلطنتی معرفی کرد که علاوه بر نداشتن معرفت علمی، فردی بی وطن و خائن به مملکت بود.

نام نادر شاه بیشتر با جنگ و جدال بر سر زبان‌ها افتاده است و کمتر کسی می‌داند که او وقف‌های فرهنگی چندی نیز در مشهد دارد.

قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده از صحیفه سجادیه، در خراسان کتابت شده است و اکنون نیز در همان جا نگهداری می‌شود. نکته مهم درباره این نسخه کهن آن است که کاتب و مالک نسخه همه از مذهب کرّامیه هستند. کرامیه از فرق متقدم اسلامی است که سردمدار آن محمدبن کرام بود و پایگاه اصلی آنان شهر نیشابور بوده است.

ابوالحسن محمد‌بن‌علی‌بن‌الشاه از مشایخ (احتمالاً) سنّی شیخ صدوق (م۳۸۱ق) است که در منطقۀ خراسان بزرگ می‌زیسته است. از سال وفات او اطلاع دقیقی نداریم. این تنها بخش باقی‌مانده از آن قرآن سی‌پارۀ موقوفه، جزء نخست قرآن، حاوی ۳۴ برگ از آغاز قرآن تا میانۀ آیۀ ۱۳۶ بقره است.

یکی از قدیمی‌ترین مصاحف خراسانی به خط نسخ از اوایل قرن پنجم هجری، نسخۀ قرآنی است که در ۱۴ بخش در سال ۴۱۵ قمری کتابت و بعد‌ها احتمالاً در قرن ۵ یا ۶ هجری، از سوی فردی به نام حسن بن صلح مشهور به ابوالوفاء بر آستان حرم رضوی در مشهد وقف شده است.

در گفت‌وگوی پیش‌رو با دکتر مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر نسخه‌های خطی قرآن‌کریم، به بررسی مراحل تطور کتابت قرآن‌کریم در لابه‌لای تاریخ تمدن اسلامی به ویژه ایران و مسائل پیرامون کتابت قرآن در سیر تاریخ اسلامی تا عصر چاپ پرداخته‌ایم.

رسمِ اهدای کتاب و وقفِ آن به کتابخانه آستان قدس رضوی، پیشینه‌ای هزارساله دارد که با سنِ صحافی در حرم برابر است. در صفحه اول یک نسخه خطی در قرن چهارم وقف‌نامه‌ای کوتاه برای وقف به کتابخانه آستان قدس رضوی نوشته شده است که نشان از قدمت این بخش در حرم دارد. با پا گذاشتن کاغذ و کتاب به حرم، فرسودگی و پارگی نیز به سراغ آن‌ها رفته و نیاز به صحافی و بازسازی خودش را نشان می‌دهد تا اولین مرمت‌گران آثار حرم، وَرّاق‌ها باشند. وراق‌ها کسانی بودند که کار صحافی را انجام می‌دادند. صحافان قدیمی بیشتر نسخه‌های قرآنی را که روی پوست یا کاغذ بود صحافی می‌کردند. از همان زمان کسی بوده که قرآن‌های آسیب دیده را ترمیم کند، بنابراین حوزه مرمت حرم از همان زمان پایه‌اش گذاشته شده است و تا کنون ادامه دارد. در اسناد دوره صفویه نیز که دخل و خرج کتابخانه را نوشته جایی به هزینه ملاصحاف‌باشی اشاره کرده که نشان می‌دهد از دوران صفویه کارمندانی این کار را انجام می‌داده‌اند. پس از انقلاب افراد متخصص جذب این بخش می‌شوند و مرمت کتاب گسترش می‌یابد. پس از گسترش کتابخانه بخشی از آن به مرمت کتاب و نسخه‌های خطی اختصاص می‌یابد. نذورات ارزشمند و گنجینه‌ای که در خزانه آستان قدس وجود دارد مانند عتیقه‌جات، سفال‌ها، تابلوهای نقاشی، سکه‌ها، فرش‌ها و پرده‌فرش‌ها هم اندک اندک به این جمع افزوده می‌شوند.

نسخه کتاب اثنی عشریه شیخ بهایی که هاشم بن احمد بن عصام الدین الاتکانی الخراسانی در سال ۱۰۲۹ و ۱۰۳۰ هجری قمری کتابت کرده است، از جهات مختلفی دارای اهمیت است. یکی از این نکات، اجازه مهم شیخ به کاتب در سال ۱۰۳۰ قمری یعنی چندماه قبل از وفات شیخ است. کاتب پس از اتمام کتابت نسخه، آن را از نظر شیخ بهایی گذرانده و شیخ نیز در حاشیه صفحات مختلف کتاب، علامت بلاغ را درج کرده است.

در کتابخانه المتحف العراقی، نسخه‌های نفیس و کهنی از نهج‌البلاغه وجود دارد که در فهرست منتشر شده آن کتابخانه با عنوان مخطوطات الأدب فی المتحف العراقی معرفی شده‌اند.

یکی از نسخه‌های کهن نهج البلاغه در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این نسخه به خط محمدبن محمدبن احمد النقیب در قصبه سبزوار کتابت شده است. این کتاب نفیس را در سال ۱۰۶۵ قمری مرحوم فاضل خان وقف کتابخانه حضرت رضا (ع) کرده است.

دکتر فاطمه قاضی‌ها - تاریخ پژوه

نسخه‌ای به شماره ۱۰۵۶۴ در گنجینه نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی محفوظ است که کهن‌ترین دست نویس کتاب است و در سال ۶۱۴ قمری کتابت شده است.

وقتی مسعود سعد سلمان در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم در غزنین برای یکی از ممدوحانش در دربار غزنویان، عمادالدوله ابوسعد بابو، دعای نیک مردان در «صحیفه کامله» را آرزو می‌کند، پیداست شهرت کتاب صحیفه کامله سجادیه در خراسان به حدی رسیده بود که مخاطب مفهوم این اشاره را درک کند و او محتاج توضیح بیشتری درباره کتاب و منشی و محتوای آن نباشد.

در میان نام‌های واقفان گنجینه نفیس آستان قدس رضوی، نام زنانی که نسخه‌های خطی را به این کتابخانه وقف کرده‌اند دیده می‌شود. یکی از این افراد «تاجماه بیگم» دختر میرزا عیسی قائم‌مقام مشهور به سیدالوزراست. تاج‌ماه‌بیگم به همراه برادر خود، میرزا موسی‌خان، که در دوره‌ای تولیت آستان قدس رضوی برعهده او بود، وقف‌های مهمی در شهر مشهد داشتند.