نگاهی به نسبت میان ادبیات و فناوری در دنیای امروز

مریم محبی | شهرآرانیوز ۲۷ مهر ۱۴۰۲، همایشی با محوریت ادبیات الکترونیک در فرهنگ سرای جهاد دانشگاهی و به همت سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی مشهد برگزار شد؛ رویدادی با عنوان کُدبیات که در زمره نخستین تلاش‌ها بود برای آشنایی جامعه پارسی زبان با سکوی تازه ادبیات در عصر فناوری. کدبیات از این گفت که هیچ راهی برای تجربه ادبیات الکترونیک وجود ندارد مگر اینکه رایانه آن را اجرا کند، بخواند و شاید هم تولید کند.

این مفهوم دقیقا دو ماه بعد از رویداد اولیه، یعنی در ۲۷ آذر ۱۴۰۲ و هم زمان با هفته پژوهش، دست مایه سخنرانی عاطفه عطری و مرتضی عنابستانی از دانشجویان مقطع دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی و دست اندرکاران رویداد کدبیات شد. نشستی که درواقع باز هم دست روی نسبت ادبیات و فناوری گذاشت و به همت گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد در دانشکده ادبیات و علوم انسانی برگزار شد و از دو مفهوم هم سخن گفت. یکی ادبیات الکترونیک و مفهوم سایبرمتن و دیگری، مفهوم کدانتقالی یا transcoding (هجرت ایده ادبی به لایه رایانشی).

عاطفه عطری:
۵ بعد یک متن ادبی الکترونیک

منظور از سایبرمتن، متنی ادبی است که به جای کاغذ در صفحه نمایش گوشی یا لپ تاپ نمایش داده می‌شود و یک شبکه مفهومی را حول خود شکل می‌دهد که ابعاد مختلفی دارد. اما چه ابعادی؟

یک اثر ادبی الکترونیک چگونه و در چه فضایی خلق می‌شود؟ بنیادی‌ترین ویژگی چنین اثری این است که بومی دیجیتال است؛ به این معنا که بدون اثر رایانشی امکان خلق شدن ندارد. با توجه به این ویژگی می‌توانیم از «تکوین» به عنوان اولین بعد این مفهوم صحبت کنیم. بعد دیگر یک اثر ادبی الکترونیک، «بافتار» آن است.

به این معنا که یک اثرِ ترکیبی است و کلمه تنها رسانه این نوع ادبیات نیست. تصویر، موسیقی، موشن، نقاشی و ... همه در هم آمیخته می‌شود و یک بافتار چند رسانه‌ای را تشکیل می‌دهد. به عبارت دیگر، می‌توانیم بگوییم یک متن ادبی الکترونیک، بازار مبادله رسانه‌ها با یکدیگر است. از «ساختار» باید به عنوان بعد دیگر ادبیات الکترونیک نام برد.

چنین اثری اغلب خصلتی تعاملی دارد و مخاطب این آثار می‌توانند در خلق آن سهیم باشند یا آن را شکل دهند. در همین راستا، بازی پذیری را نیز باید یکی از ویژگی‌های شاخص این قبیل آثار ادبی دانست، چون مرز باریکی بین بازی و این اثر ادبی الکترونیک وجود دارد. «خواندن» به عنوان بعد چهارم، به این نکته اشاره می‌کند که در این آثار، خواننده دیگر خواننده یک اثر چاپی نیست. در مقابل، اینجا با مفهومی به نام کاربر سایبری طرف هستیم، چون متن ادبی الکترونیک نیز یک متن فقط خواندنی نیست.

درواقع چندین جریان هم زمان به فرد یورش می‌آورد و اساسا نوع توجهی که کاربر دارد نیز متفاوت است با خواننده متون چاپی.

بعد پنجم «انتشار» است؛ به این معنا که به جز در رسانه‌هایی که امکان برنامه نویسی دارند، قابلیت اجرا ندارد و چه در مرحله خلق و چه در مرحله انتشار، نیازمند کدگذاری است.

از آخرین ویژگی و آخرین بعد یک اثر ادبی الکترونیک، می‌توانیم با عنوان «تفسیر» یاد کنیم. منظور از تفسیر این است که برای درک یک اثر ادبی الکترونیک به سواد الکترونیک احتیاج داریم و در قدم بعد، اگر بخواهیم آن را بررسی و پژوهش کنیم، نیاز به این سواد الکترونیک بیشتر هم می‌شود و حتی به اندیشیدن به صورت دیجیتال نیاز دارد.

در ادامه حتما بخوانید رویداد «کُدبیات»، درباره فرهنگ و ادبیات در عصر فناوری در مشهد برگزار می شود

مرتضی عنابستانی:
۵ اصل یک رسانه نوظهور

مفهوم کدانتقالی در دو بافت معنا پیدا می‌کند. اول در علم رایانه و دیگری در ادبیات الکترونیک که ابداع مانوویچ، از نظریه پردازان هوش مصنوعی، است برای توضیح هجرت ایده ها، مصنوعات و پیش فرض‌ها از لایه فرهنگی به لایه رایانشی. مانوویچ، برای یک رسانه نوظهور پنج اصل را در نظر می‌گیرد. ابتدا اینکه بر پایه نمایش باینری است، به این معنا که چیز‌هایی که مشاهده می‌کنیم همه بر پایه کدگذاری و صفر و یک است.

دوم ماژولار بودن به این معنا که متشکل از تکه‌های جداگانه‌ای است با هویت مستقل. ویژگی سوم خودکارسازی است، چون اساسا از ماهیت محاسباتی و ساختار لایه لایه برخوردار است. از تغییرپذیری می‌توانیم به عنوان یکی دیگر از اصول این رسانه نام ببریم که از تغییرپذیری عناصر سخن می‌گوید و اینکه عنصر ثابتی در رسانه دیجیتال وجود ندارد. پنجمین و آخرین اصل کدانتقالی است. این اصل می‌گوید رسانه جدید دو لایه دارد. لایه رایانه و لایه فرهنگی. در این رسانه فرایند به گونه‌ای است که فرهنگ توسط منطق رایانه تغییر می‌کند و آن را شکل می‌دهد.

مقولات و مفاهیم فرهنگی، در سطح معنا و واژگان، با عبور از لایه عموما کلامی به لایه رایانشی با مقولات جدیدی جایگزین می‌شود که از هستی شناسی، معرفت شناسی و عمل گرایی رایانه مشتق می‌شوند. درباره فرایند کلی تبدیل ایده ادبی به اتفاقی رایانشی نیز باید بگوییم که شامل مراحل زیر است: سنجش ایده با سواد دیجیتال، اندیشیدن با سواد دیجیتال، نوشتن ایده به رمزگان زبان‌های برنامه نویسی، دستوردهی به رایانه برای اجرای ایده نوشته شده، تبدیل رمزگان اجرایی به بیت‌های حاوی صفر و یک، انجام محاسبات بر مبنای بیت‌ها و پیکربندی ایده و خروجی گرفتن بر پیکسل.