حرص پسندیده و ناپسند در اخلاق رضوی

واژه حرص در کلام امام رضا (ع) در مفهوم و مصداق متقابل و متضاد به‌کار رفته است. عالم آل‌محمد (ع) هم از حرص، نهی کرده و هم بر آن امر کرده‌اند، بنابراین حرص در اخلاق و فرهنگ رضوی بر دو قسم است.

الف- حرص زشت و ویرانگر

علاقه بی‌حدوحساب به جمع‌آوری ثروت و رغبت شدید به اندوختن اموال، نیرومندترین و مشهورترین قسم از حب دنیاست. پول‌دوستی بی‌پایان و ثروت‌اندوزی بی‌نهایت، علت غرق شدن در دنیا و عامل هلاکت و نابودی انسان است.

امام‌رضا (ع) فرموده‌اند: «ازحرص و حسد بپرهیزید و دوری کنید؛ همانا آن دو، امت‌های پیشین را هلاک و نابود کرده‌اند» (الفقه‌الرضا (ع)، ۱۴۰۶ ه. ق: ۳۳۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۷۸: ۳۴۶). مطابق این حدیث رضوی، زیان حرص آن‌قدر زیاد است که منتهی به هلاکت امت‌ها شده است. حرص در رفاه‌طلبی و سرمایه‌داری و افزون‌خواهی‌های مادی عمومی، تنها افراد را نابود نمی‌کند، بلکه سبب نابودی امت‌ها و حکومت‌ها و تمدن‌ها نیز می‌شود.

با دعوت به زهد و قناعت و تقوا و بازداشتن مردمان از روی آوردن به ذخیره ثروت و کالا و مبارزه با زرق‌وبرق دنیا و تجمل‌گرایی و تشریفات دنیوی، می‌توان قدری حرص آنها را محدود و کنترل کرد.

حرص موجب پیدایش و گسترش فساد اقتصادی و درنهایت سقوط اخلاقی و هلاکت است. این حرص، فضیلت‌ها و مکارم و ارزش‌های اخلاقی را از بین می‌برد. همین لوازم ایجابی و سلبی حرص بر دنیاطلبی که همواره با حرص است و از آن جدا نمی‌شود، از عوامل هلاکت امت‌هاست. امام‌رضا (ع) نیز با آگاهی و شناخت این لوازم تفکیک‌ناپذیر حرص، مسلمانان را از حرص برحذر داشته و اثر نهایی حرص‌ورزی عمومی را که هلاکت امت‌هاست، بیان کرده‌اند.

در حدیثی دیگر، امام‌رضا (ع) فرموده‌اند: «با خودتان از فقر و طول عمر سخن مگویید؛ هرکه به خودش از فقر سخن بگوید، بخیل شود و هرکه به خودش از طول عمر سخن گوید، حریص شود» (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۷۸: ۳۴۶). مطابق این حدیث رضوی، ترس از فقر عامل بخل است و وحشت از ناداری، دستان انسان را می‌بندد و او را از سخاوت و انفاق در راه خدا محروم می‌کند. سخن گفتن از طول عمر نیز انسان را حریص بار می‌آورد. تلقین عمر طولانی به نفس رام‌نشدنی، موجب افزایش روحیه دنیاگرایی و خودخواهی انسان می‌شود و علاقه شدید به جمع‌آوری مال و ثروت و پاسداری از آن، انسان را از خدا و کار برای آخرت بازمی‌دارد. 

بدیهی است که علاقه شدید به مال، موجب جمع‌آوری ثروت می‌شود. آدم حریص تمام هدف زندگانی‌اش، گردآوری ثروت است و از هر راه نادرست و با هر وسیله و ابزاری برای رسیدن به همین هدف، شب و روز تلاش می‌کند و در آخر عمر، ثروت فراوان به‌دست‌آمده از راه‌های حرام را برای بهره‌برداری دیگران می‌گذارد و می‌رود.

ب- حرص زیبا و مقدس

حرص برای رسیدن به ثروت دنیا، ریاست، قدرت، شهوت و برای جلوه‌ها و مظاهر دنیاگرایی، جزو حرص حیوانی و پلید و منکر و از رذایل اخلاقی است، اما حرص برای دیگران و دلسوزی و علاقه شدید به کمک مالی به آنها و قضای حوائج مؤمنان و سودرسانی به آنها و حل مشکلات انسان‌ها و هدایت و نجاتشان، حرص مقدس، زیبا، معروف و از فضایل و مکارم اخلاقی است.

سیره و رفتار پیامبر خدا (ص) و اهل‌بیت (ع) بهترین سرمشق و نمونه برای بشر در این نوع از حرص زیبا و مقدس است. امام‌رضا (ع)، خود پیشگام در چنین حرصی بوده‌اند و مسلمانان را به آراستگی به آن فراخوانده و فرموده‌اند: «بر قضای حوائج مؤمنان و خوشحال کردن آنها و برطرف کردن مکروه و بدی از آنها، حریص باشید. همانا بعد از انجام واجبات، در پیشگاه خدا کاری بهتر از شاد کردن مؤمن نیست». (الفقه‌الرضا (ع)، ۱۴۰۶، ه. ق: ۳۳۹؛ مجلسی، ۱۴۰۳ ه. ق، ج ۷۸: ۳۴۷).

در ادامه حتما بخوانید ارزش کمک به امر ازدواج در اسلام

در این حدیث شریف رضوی، مسلمانان جهان امر به حرص شده‌اند و امام‌هشتم (ع) ازآن‌ها دعوت کرده‌اند که حریص باشند. اما نه حریص بر جمع‌آوری ثروت برای خویش، بلکه حریص بر کمک و یاری مؤمنان و بندگان خدا برای سه کار: «برآوردن نیاز‌های مؤمنان»، «شادکامی قلبی آنها» و «دفع هرگونه بدی از آنها».

امام‌رضا (ع) در این حدیث با واژه «احرصوا»، صیغه جمع فعل امر مخاطب به جهانیان، حرص بر «قضای حوائج مؤمنان» و «ادخال سرور بر مؤمنان» و «دفع مکروه از آنها» را آموزش داده‌اند.