نقد و بررسی کتاب «زبان اینترنتی فارسی»

خادم| شهرآرانیوز؛ زبان و خط، از ابتدای پیدایششان تا به امروز، به علل مختلف (از جمله عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، فناورانه و انسانی) همیشه دستخوش تغییر بوده اند. گاه فاصله زمانی یا شدت تغییر کم بوده و گاه زیاد. اما، در دوران معاصر و پس از آنکه اینترنت در دسترس همگان قرار گرفت، تغییرات، به خصوص تغییرات زبان نوشتاری (در اینجا، محدوده زبان فارسی)، سریع‌تر شد.

سمیه چایچی در کتاب «زبان اینترنتی فارسی» با زیرعنوان «تولد گونه جدید زبانی در شبکه‌های اجتماعی» سعی کرده پدیده زبان اینترنتی فارسی را در بستر شبکه‌های اجتماعی واکاوی کند. این کتاب درباره آن تغییرات زبانی است که فضای ارتباطی اینترنت زمینه ساز بروز و گسترش آن‌ها شده است. 

نویسنده کتاب در پیش گفتار درباره ساختار آن نوشته است: «اساس این کتابْ پژوهشی سه مرحله‌ای است که در گام اول زبان فارسی در گذرگاه زمان و در بزنگاه‌های حضور رسانه‌های ارتباطی را مطالعه کرده است، در گام دومین به استخراج ویژگی‌های زبان اینترنتی فارسی مورداستفاده نوجوانان ۱۵ تا ۱۹ ساله ایرانی در شبکه اجتماعی تلگرام پرداخت، و در آخرین گام علل ارتباطی چنین گرایشی از جانب این کاربران را مطالعه کرده است.»

تغییرات ناگزیر پس از اختراعات در زمینه انتقال پیام

هر اختراع اساسی در زمینه انتقال پیام و ایجاد ارتباط، مانند خط، چاپ، روزنامه، رادیو، تلفن و اینترنت، فرهنگ خاص خودش را ایجاد کرد. چایچی، در فصل پنجم کتاب خود، با عنوان «تبارشناسی زبان و خط فارسی» سعی کرده خاستگاه تحولات زبان و خط فارسی را ــ پس از اختراع خط ــ در بستر رسانه‌ها بررسی کند که در ادامه به طور گذرا و خلاصه به آن‌ها اشاره می‌کنیم. کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های باستانی مبدأ حرکت پژوهشگر هستند. 

بر اساس کتیبه‌های برجای مانده، خط میخی در دوره هخامنشیان قدیمی‌ترین خط ایران است. به مرور، خط آرامی، خط پهلوی و خط عربی ــ هر کدام به دلایلی ــ رواج پیدا کردند. تحول بزرگ در دوران قاجار و با ورود صنعت چاپ به ایران رخ داد. چاپْ سبب بالارفتن شمار باسوادان شد و ــ علاوه بر آن ــ با خودش امکان انتشار روزنامه را هم آورد. روزنامه نویسی هم سبب ساده نویسی و ساده گویی در فارسی شد. موج دوم ترجمه هم در دوران قاجار روی داد و سبب ورود اصطلاحات زبان‌های اروپایی به زبان فارسی شد. 

تأسیس اولین فرهنگستان ایران در دوران رضاشاه اقدامی بود برای اصلاح خط فارسی و یافتن جایگزین مناسب برای کلمات غربی و عربی، که خود سبب خلق و تولید واژه‌های نو در زبان فارسی شد. تأسیس رادیو نیز سبب شد لهجه فارسی معیار در ایران تثبیت شود. تلویزیون هم کمکی بود به رادیو و فرهنگستان جهت تثبیت فارسی معیار و هم موجب روایی تکه کلام‌ها میان مردم شد. (البته هم رادیو و هم تلویزیون به مرور پذیرای لهجه‌های مختلف هم شدند.) سینما (که منظور نویسنده از آن «سینمای عامه پسند» است) نیز سبب شد تکه کلام‌ها و زبان ستاره‌های سینما به صورت گسترده مورد تقلید قرار بگیرد. 

چایچی از زبان شخصیت اصلی فیلم «قیصر»، ساخته مسعود کیمیایی در سال ۱۳۴۸، به عنوان یکی از مهم‌ترین نمونه‌ها در تقلید و ترویج زبان خاص در میان مردم نام می‌برد.
اما با ورود و همه گیری اینترنت ماجرا به کل تغییر کرد. در تمام رسانه‌های پیشین، انتقال پیام تقریبا یک طرفه بوده یا ــ دست کم ــ مخاطب نمی‌توانسته در همان لحظه وارد تعامل شود و گفت وگویی را شکل بدهد.

 اینترنت به نوعی تک صدایی و جریان از بالا به پایین را شکست. امکان پاسخ دهی آنی سبب تغییراتی در زبان نوشتاری رسمی شد و کاربرانْ آن را به زبان گفتار نزدیک کردند. ایجاد شبکه‌های اجتماعی باز هم تغییرات دیگری با خود آورد. نویسنده اشاره می‌کند که با ایجاد شبکه‌های اجتماعی «گونه‌های تعاملی بسیار جدیدی شکل گرفت که متخصصان ارتباطی نظیر پاول لوینسون از آن‌ها با نام "رسانه‌های جدید جدید" یاد می‌کنند.»

 این شبکه‌ها نیز با خود شیوه‌هایی نوین برای ارتباط آورده و رواج داده اند. کاربران در این فضا‌ها از سلطه زبان رسمی رها شده اند. «فضا‌های آنلاین، با محدودکردن نظام نشانگانی، مخاطب را وادار می‌کنند تا پیام خویش را برای اینکه خوانشی صحیح از آن صورت گیرد تا حد امکان شخصی کند. [..]کاربران اینترنت، به ویژه جوانان، نظام‌های زبانی خود را می‌سازند، گونه‌هایی از زبان اینترنتی را تولید می‌کنند که به آن‌ها اجازه می‌دهد که با سرعت و سهولتِ صحبت کردن بنویسند و ارتباط برقرار کنند. به این گونه زبانی جدید Textism یا زبان اینترنتی می‌گویند.»

مهم‌ترین تغییرات نوشتاری در فضای مجازی.

چون اینترنت ماهیتی نوشتاری دارد، تغییرات، بیشتر، در حوزه نگارش زبان رخ داد. یکی از این تغییرات، تغییر زبان نوشتاری به زبان گفتاری بود. فینگلیش نویسی از تغییرات دیگر بود. یکی از دلایل به وجود آمدن آن این بود که «نسل اول تلفن‌های همراهْ زبان فارسی را پشتیبانی نمی‌کردند.» 

به این ترتیب، کاربران فارسی زبان، فارسی را با حروف لاتین نوشتند. نویسنده، در بررسی زبان و نوشتار در فضای تلگرام، مشاهده می‌کند که ــ علاوه بر تغییرات گفته شده ــ استفاده از ایموجی‌ها و شکلک‌ها سهم زیادی در نگارش در این فضا دارند و کاربران با استفاده از این امکان پیام یا احساس یا نظر خود را ابراز می‌کنند. حذف حروف صدادار، تکرار یک حرف به منظور تأکید بر آن، مخفف سازی، و استفاده از یک حرف به جای کل کلمه از دیگر مؤلفه‌های این گونه نگارشی است. 

البته باید یادآور شد که این کتاب در سال ۱۳۹۸ منتشر شده و از آنجا که پس از این تاریخ امکانات زبانی و ارتباطی در بستر شبکه‌های مجازی و پیام رسان‌ها تغییرات و بهبود‌ها و به روزرسانی‌هایی داشته اند، مثلا، فینگلیش نویسی تقریبا منسوخ شده، و کاربران هم در نوشتن با خط فارسی خلاقیت‌های دیگری به خرج داده اند؛ از جمله این تغییرات، می‌توان به نوشتن کلمات انگلیسی با خط فارسی اشاره کرد، اتفاقی درست عکسِ فینگلیش نویسی. با این تفاصیل، می‌طلبد که مؤلف این اثر یا پژوهشگران دیگر مسیری را که با این کتاب یا آثار مشابه آغاز شده است ادامه دهند و روند تغییرات را به روز کنند.

علل گرایش نوجوانان به نگارش تلگرامی

پژوهشگر، که یک سال را هم صرف رصد و مشاهده و بررسی زبان فارسی مورداستفاده نوجوانان ۱۵ تا ۱۹ ساله ایرانی در شبکه اجتماعی تلگرام کرده است، علل گرایش این قشر به این شیوه نگارشی و پذیرفتن ملزومات آن را مواردی مانند راحتی، سرعت، کمتربودن حروف الفبای انگلیسی نسبت به فارسی، و املای دشوار بعضی کلمات فارسی برشمرده است.

در این میان، نکته جالب اینکه تمام مصاحبه شوندگان با اینکه این شیوه نگارشی در فضای واقعی هم اجرا شود مخالفت کرده و زبان فارسی را بخشی از هویت، تاریخ و فرهنگ خود دانسته و تغییر خط فارسی به الفبای لاتین را هم نپذیرفته اند.

در ادامه حتما بخوانید بلاگر‌ی زیر سن قانونی | چرا باید بهره کشی از کودکان را متوقف کنیم؟