یادگار‌های فرهنگی شریعتی

هما سعادتمند - شهرآرانیوز، خانواده «شریعتی مزینانی» در مشهد آن‌قدر شناخته‌شده هستند که در معرفی آن‌ها و تلاششان برای روشنگری مردم زمانه خود، تنها به گفتن از «دکتر علی شریعتی» اکتفا نکنیم. در واقع پیش از او، پدرش محمدتقی شریعتی، آغازگر این راه بوده است و شاهد این مثال هم یادگار‌هایی است که از ایشان برجای مانده است. بخشی از این یادگارها، مکان‌ها و مراکز فرهنگی‌ای هستند که بسیاری از آن‌ها هنوز هم به شکل پیشین خود پابرجایند و نفس می‌کشند. گزارش پیش‌رو، روایت خیابان‌گردی در کوچه‌های مشهد قدیم است و گفتن از سرگذشتِ مکان‌هایی که با نام «محمدتقی شریعتی‌مزینانی» الفتی دیرینه دارند؛ مکان‌هایی که حالا به بخشی از فرهنگ و هویت این شهر تبدیل شده‌اند.

---

خانه‌ای که به محل فروش لوازم خانگی تبدیل شده است
جست‌وجو برای یافتن محله‌ای که محمدتقی شریعتی در آن خانه داشته، پای ما را به سرای بلور می‌کشاند. سرای بلور در خیابان دانش‌غربی را مشهدی‌ها خوب می‌شناسند؛ به‌ویژه آن‌هایی که دختر یا پسر دم‌بخت داشته اند، حتما برای خرید جهیزیه یکی‌دو باری به پاساژ‌های این خیابان سرزده‌اند، اما کمتر کسی می‌داند که روزگاری زیر سقف تاریک این پاساژ قدیمی، دیوار‌های خانه محمدتقی شریعتی آجربه‌آجر بالا رفته بوده و عطر یاس امین‌الدوله‌اش، آسمان اطراف را خوش‌بو می‌کرد. طبق روایت‌هایی که احسان شریعتی از پدربزرگ خود ارائه داده، او این خانه را در سال ۱۳۲۸ خریده و خانواده خود را در آن سکنا داده است. احسان شریعتی در خاطراتش چنین آورده است: «دکتر علی شریعتی ایام جوانی خود را -پیش از رفتن به اروپا در سال۱۳۳۷- در این خانه گذرانده است. وقتی پدرم در بازگشت از فرانسه به ایران بازداشت می‌شود، خانواده ما به همین مکان می‌آیند و در قسمت جنوبی همین خانه مستقر می‌شوند. پدرم پس از بازگشت از زندان در سال۱۳۴۲ همراه با همسر و فرزندانش به مدت یک سال در همین خانه زندگی کرده است.» این خانه قدیمی در حوالی سال ۶۰ و هنگام ساخت سرای بلور به‌طور کامل تخریب شد و دیگر اثری از آن باقی نیست.

موسس کانون نشر حقایق اسلامی
کوچه چهارباغ مشهد را که قدم بگیرید، به مغازه‌ای قدیمی با سقف‌ها و کف‌پوش چوبی می‌رسید که محل فروش پلاستیک‌جات است. در نگاه نخست، تماشای این چند خشت و گِل کهنه و نمای زهواردررفته‌اش شاید تلاش برای ثبت‌ملی شدن، این بنا را برای بسیاری باورپذیر نکند، اما نامداران دینی، علمی و مذهبی مشهد، روزگاری این مغازه را با نام «کانون نشر حقایق اسلامی» می‌شناختند. کانونی که نبض فعالِ انقلاب در آن ضرباهنگ داشته و محل آمدوشد انقلابیان بسیاری در روزگار خود و پس از آن بوده است. مرحوم محمدتقی شریعتی که در دوران رضاخان بنا به شرایط زمانه خود، به‌ناچار لباس روحانیت را از تن درآورده بود، تلاش کرد در سایه این مرکز به تربیت دینی جوانان بپردازد. او این ضرورت را از شهریور ۱۳۲۰ با فعال شدن حزب توده درک کرده بود. درواقع در این دوران به‌دلیل ضعف نیرو‌های مذهبی، جوانان بسیاری به سمت اندیشه‌های غربی کشیده شده بودند. او به همراه عده‌ای از فرهیختگان متدین مشهد با ایجاد کانون نشر حقایق اسلامی، مبارزه با افکار توده‌ای را آغاز و هم‌زمان تلاش کردند تا افکار و اندیشه‌های دینی را هم بازسازی کرده، با انحراف و تحریف در دین مقابله کنند.

با شروع جنبش ملی شدن صنعت نفت، فعالیت‌های این کانون از حالت فرهنگی صرف به تلاشی گسترده‌تر و حضور در عرصه سیاسی تبدیل شد. در آستانه انتخابات مجلس هفدهم هم شریعتی در صدر فهرست انجمن‌های اسلامی شهر که زیرعنوان «جمعیت‌های مؤتلف اسلامی» گردهم آمده بودند، قرار گرفت و اعضای کانون وی بیشترین تلاش را برای برگزیدن کاندیدا‌های همراه با دولت مصدق انجام دادند. با ممنوع شدن فعالیت‌های کانون نشر حقایق اسلامی، کمی بعد از انقلاب اسلامی، این ساختمان متروکه شد و امروز اثری از آن به‌جا نمانده است.

خیریه‌ای که همچنان منشأ خیر است
خیریه مرتضوی در خیابان شهید هاشمی‌نژاد مشهد یکی از مکان‌هایی است که به همت مرحوم محمدتقی شریعتی ساخته شده است. این مرکز خیریه که با هدف نگهداری و پرورش کودکان بی‌سرپرست پاگرفته، در سال ۱۳۴۸ تابلو خورده است. در انتهای ساختمانِ این خیریه کتیبه‌ای قرار دارد که بر روی آن چنین نوشته شده است: «در سال۱۳۴۸ پس از اقامه نماز عید قربان و زمین اهدایی مرحوم محمد صادق فاتح به مساحت ۳۵۰۰مترمربع به وسیله آیت‌ا... حاج‌میرزا جوادآقاتهرانی، کلنگ ساختمان زده شد.» این مرکز که در سال۱۳۷۸ با کمک افرادی نیکوکار بازسازی شده، کار خود را با نگهداری از ۹۰ کودک بی‌سرپرست آغاز کرده است و در ادامه راه، با کمک‌های مالی بسیاری که از خیران جمع کرده، توانسته است حدود ۷۰ مدرسه در نقاط مختلف خراسان رضوی بسازد. این خیریه درحال‌حاضر محل سکونت ۳۰ کودک بی‌خانواده است.

---

آموزگار دبیرستان فردوسی
دبیرستان فردوسی به‌عنوان یکی از مدارس قدیمی مشهد، نخستین دبیرستانی است که پسوند آموزگار را کنارِ نام محمدتقی شریعتی نشاند تا او به‌عنوان معلم پای تخته بایستد و برای دانش‌آموزان، زندگی دینی را مشق کند. درواقع دبیرستان فردوسی نخستین مکانی بود که مرحوم محمدتقی شریعتی در اوایل دهه ۲۰، به‌طور رسمی در آن به تدریس ادبیات فارسی، عربی و شرعیات پرداخت. با حضور استاد محمدتقی شریعتی این دبیرستان پایگاه فرهنگی‌سیاسی می‌شود و بسیاری از اعضای کانون نشر حقایق اسلامی هم دانش‌آموختگان همین دبیرستان بودند. ناگفته نماند که یکی از نخستین انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزی مشهد نیز در این مدرسه و تحت تأثیر اندیشه‌های استاد شریعتی تأسیس شد که شهید «فغفور مغربی» از اولین شهدای انجمن اسلامی عضو آن بوده است. عمر این دبیرستان که در خیابان ارگ، سقف و ستون خورده، با هزارمین سال تولد حکیم ابوالقاسم فردوسی برابری می‌کند و نامش را از این رویداد به یادگار دارد.

دبیرستان شریعتی
یکی دیگر از مکان‌هایی که نام این بزرگمرد را در مشهد ماندگار کرده است، دبیرستان شریعتی (شاه‌رضای سابق) در میدان شهداست. مرحوم محمدتقی شریعتی در دهه ۲۰ مدتی را هم در این دبیرستان به تدریس ادبیات فارسی و عربی مشغول بوده است، لذا پس از انقلاب، نام شاه‌رضا از این دبیرستان برداشته شد تا پس از آن، به نام «شریعتی» مزین بشود. برای مرور تاریخچه این بنا باید تا سال ۱۳۰۴ عقب برویم. مهم‌ترین دبیرستانی که از ١٣٠٤ به بعد، خارج از سیستم دولتی تأسیس شد، مرکز پیش‌دانشگاهی و دبیرستان دکتر علی شریعتی بود. طبق اسناد تاریخی، برای ساخت این دبیرستان در اراضی باغ عنبر، با نظارت مهندس طاهرزاده بهزاد با مبلغ ٤١٠هزار ریال، دبیرستان جدیدی احداث شد، اما فعالیت خود را در سال تحصیلی ١١-١٣١٠ آغاز کرد.

در این زمان تعداد دانش‌آموزان ثبت‌نامی آموزشگاه، ٢٤٠نفر و اولین فارغ‌التحصیلان را دو نفر ذکر کرده‌اند. به علت تغییروتحولات آموزش و نظارت و هدایت دولت بر سیستم آموزشی، این دبیرستان در سال١٤-١٣١٣ به اداره معارف واگذار شد و اداره فرهنگ، مدرسه را از آستان قدس خرید و مدتی آقای بیرجندی مدیریت مدرسه را برعهده گرفت. از این دبیرستان به عنوان نخستین آموزشگاهی که سیکل دوم با گرایش ادبی صادر می‌کرده است، هم یاد می‌شود. مهدی اخوان‌ثالث، فریدون مشیری، احمد شاملو، محمدرضا شجریان، احمد و محمود خیامی و... از دانش‌آموختگان این دبیرستان هستند. همچنین فرهیختگانی مانند علی‌اکبر فیاض، محمد پروین‌گنابادی، محمد زوار، علی‌اکبر شهابی، ابراهیم موثق‌عاملی، سیداحمد خراسانی، استاد شریعتی آموزگار اینجا بوده و در آن خدمت کرده‌اند.