مسجد گوهرشاد، اولین ابَرپروژه عمرانی تاریخ مشهدالرضا

به گزارش شهرآرانیوز، در دل حرم مطهر حضرت شمس الشموس (ع) ستاره‌ای می‌درخشد که نام گوهرشاد بر خود دارد، ستاره‌ای که گلدسته‌های تاریخی‌اش به سمت آسمان، یادآور دست‌های به دعا بلند شده همه عاشقانی است که روزی نمازشان را در این مسجد باشکوه اقامه کردند و در اینجا پیشنهانی عبودیت بر خاک گذاشتند.

اینجا تار‌های هنر و تاریخ با پود‌های معرفت و عرفان در هم تنیده است.

بیشتر از ۶ قرن است که از سال ۸۱۸ هجری قمری می‌گذرد سالی که گوهرشاد خاتون (همسر شاهرخ تیموری) که به نیکوکاری، ادب دوستی و تقوا شهره بود به قوام الدین شیرازی، معمار مشهور آن زمان فرمان داد که طرحی نو و نیکو برای ساخت یک مسجد در حریم حرم رضوی دراندازد.

قوام الدین شیرازی چند سال بعد، ساخت مسجد را به پایان رساند تا آفتاب نشینان حرم حضرت شمس الشموس (ع) نماز خویش را در سایه نگاه امام غریب شان اقامه کنند.

در مورد مسجد گوهرشاد به عنوان یکی از بزرگترین و زیباترین مساجد ایران، اطلاعات زیادی در دست است که می‌توان با یک جستجوی ساده در اینترنت به آن رسید، اما وجوه تمایز این مسجد باشکوه و تاثیری که در شهر مشهد داشته، موضوعی است که شاید کمتر به آن پرداخته شده باشد؛ موضوعی که قطعا یک پژوهشگر تاریخ آن‌ها را بهتر و دقیق‌تر عنوان خواهد کرد.

۳۱ مرداد ماه روز جهانی مسجد بهانه‌ای شد برای گفتگو حول وجوه تمایز مسجد گوهرشاد با جواد نواییان رودسری روزنامه نگار و پژوهشگر تاریخ.

او می‌گوید: مسجد گوهرشاد اولین ابَر پروژه تاریخ مشهد است، ممکن است برخی بگویند قدمت روضه منوره و گنبد حرم مطهر امام رضا (ع) بیشتر است، اما باید توجه داشت حرم مطهر رضوی حاصل فعالیت چند قرن است و بصورت تدریجی ساخته شده، اما مسجد گوهرشاد طی ۹ سال ساخته شده است.

نواییان ادامه می‌دهد: ابَر پروژه یعنی پروژه‌ای که به نسبت دوران خودش خیلی بزرگ است و خیلی به چشم می‌آید. گنبد مسجد گوهرشاد با ارتفاع حدودا ۴۰ متر در زمان خودش آنقدر بلند ساخته شد که مجبور می‌شوند گنبد مطهر امام رضا (ع) را بعد از آن بلندتر کنند تا تحت الشعاع قرار نگیرد و ارتفاعش بیشتر باشد.

این پژوهشگر تاریخ در خصوص جاذبه‌های معماری مسجد گوهرشاد اشاره می‌کند: مناره‌های مسجد چسبیده به بدنه است و درب ورودی مناره در پشت بام است چراکه داخل این مناره‌ها با آجر پر شده و این موضوع به استحکام بیشتر این بنا کمک کرده به طوری که زلزله‌های زیادی را تحمل کرده است، در سال ۱۰۵۴ شمسی زلزله‌ای در مشهد رخ داد که گنبد طلای حرم مطهر ترک برداشت، اما این مناره تحمل کرد و فرو نریخت.

او خاطرنشان می‌کند: یکی دیگر از وجوه تمایز مسجد گوهرشاد این است که یک خانم بانی و واقف آن است یعنی آغاز فعالیت‌های بزرگ عمرانی در شهر مشهد توسط یک خانم رقم خورد. 

واقف مسجد گوهرشاد اهل سنت بود

گوهرشاد خاتون، اما اهل سنت بود، نکته‌ای که نواییان آن را یکی دیگر از وجوه تمایز این مسجد باشکوه عنوان می‌کند و می‌گوید: حرم امام رضا (ع) نماد تقریب مذاهب اسلامی است و قدیمی‌ترین آثار حرم مطهر مانند مسجد گوهرشاد که موضوع صحبت ماست، توسط اهل سنت ساخته شده است. در واقع نخستین ابَر پروژه شهر مشهد حاصل ارادت یک خانواده اهل سنت به امام رضا (ع) است.

مسجدی که در ندارد

 او در ادامه می‌گوید: مسجد گوهرشاد مانند مساجد دیگر در ندارد، شما در مسجد گوهرشاد ایوان می‌بینید، البته در‌های کوچکی در گذشته داشته که به سمت بازار باز می‌شده، اما در اصلی این مسجد به سمت دارالسیاده است یعنی وقتی شما میخواهید وارد این مسجد شوید اول باید زیارت حرم مطهر بروید، زمانی هم که بخواهید از این مسجد خارج شوید باید از کنار روضه منوره عبور کنید. معماری مسجد گوهرشاد جزییاتی را مد نظر قرار داده که حکیمانه است.

این روزنامه نگار در ادامه به موضوعات مطرح شده درباره سازنده این مسجد تاریخی اشاره میکند: اخیرا در فضای مجازی عده‌ای شروع به توهین و تخریب در مورد شخصیت گوهرشادخاتون دارند و نظراتی در مورد ساخت این مسجد عنوان می‌کنند که درست نیست، چراکه گوهرشاد به حضرت رضا (ع) ارادت داشت و حتی قبر مادر خودش در دارالسیاده است.

ساخت مسجد گوهرشاد، آغازگر موج فعالیت‌های عمرانی در مشهد بوده است

او با بیان اینکه ساخت مسجد گوهرشاد آغازگر موج فعالیت‌های عمرانی در مشهد بوده است، متذکر می‌شود: گوهرشاد فقط فضای مسجد را نمی‌سازد بلکه با احداث آن در کنار مرقد امام رضا (ع) به آن معنا میدهد؛ در واقع با ساخته شدن مسجد گوهرشاد مشهد، عنوان شهر پیدا می‌کند تا قبل از آن این شهر مسجد جامع ندارد جایی که مسجد جامع ندارد شهر نبوده است.

این پژوهشگر تاریخ ادامه می‌دهد: ظرفیت ۱۵ هزار نفری مسجد گوهرشاد می‌تواند نماد و نشانه‌ای از جمعیت آن زمان مشهد باشد.

نواییان بیان می‌کند: یکی دیگر از وجوه تمایز مسجد گوهرشاد این است که به‌عنوان مسجد جامع، نبض تاریخ اجتماعی و سیاسی مشهد در آن می‌تپد و محل تشکیل گردهمایی‌ها و اجتماعات مهم است که از جمله مشهورترین آنها در دو قرن اخیر میتوان به قیام سال ۱۲۸۲ شمسی که به بلوای نان معروف شد و قیام مسجد گوهرشاد اشاره کرد. 

استفاده از هنر نقاشی در مسجد گوهرشاد

ادامه گفتگو درباره مسجد گوهرشاد ما را به محراب می‌رساند، جایی که این تاریخ پژوه درباره آن نکته جالبی عنوان می‌کند: محراب مسجد گوهرشاد (هرچند با تغییرات زیاد) یکی از معدود جا‌هایی در حرم مطهر رضوی است که در آن هنر نقاشی استفاده شده است، زیر سقف این محراب نقاشی است. تا قبل از دوره صفویه نقاشی روی کاشی خیلی استفاده نمی‌شد مسجد گوهرشاد خیلی مسجد فاخری است که در آن کاشی استفاده شده است. آن زمان مشهد کارخانه کاشی نداشت و کاشی‌ها در کاشان ساخته می‌شد بار شتر می‌کردند و به مشهد می‌آوردند این خیلی هزینه بر بود. زیر گنبد مسجد گوهرشاد با این ارتفاع بلند هنر نقاشی است و این کار خیلی عظیمی است.

گردنبند الماسی که همچنان می‌درخشد

حدود ۶۳۴ سال قبل بود که گوهرشاد خاتون ۳۲ ساله هوای زیارت مشهد به دلش افتاد. نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدی کند که در سایه امام رضا (ع) بنا شود و این گردنبند را به بازرگانی ایرانی فروخت و هزینه ساختش را از دارایی خود فراهم کرد. چند هفته بعد کلنگ مسجد درست در ضلع جنوبی حرم علی بن موسی الرضا (ع) به زمین خورد تا هم نام گوهرشاد خاتون در تاریخ ماندگار شود و هم به همت او مسجد گوهرشاد افتخار معماری اسلامی باشد که قرن‌هاست پابرجا مانده و همچون گردنبندی الماس بر گردن مشهد می‌درخشد.

در ادامه حتما بخوانید گوهرشاد خاتون