نگاهی به چگونگی ضرب سکه در شصتمین سالگرد انحلال ضراب‌خانه شاهنشاهی | «چرخ سکه» در ایران قاجاری
شهر مشهد در جایگاه مرکز ایالت خراسان همیشه موردتوجه حاکمیت بوده و از عصر تیموری سکه‌های فراوانی با نام این شهر تابع نظام پولی حکومتی، به ضرب رسیده است.
به گزارش شهرآرانیوز؛ ضراب‌خانه محل ضرب سکه به‌خصوص سکه‌های قانونی هر‌کشور است. اولین ضراب‌خانه حدود قرن۷ قبل از میلاد در لیدیه، مرکز کشور باستانی سارد در آسیای صغیر دایر می‌شود که توسط کورش فتح شده است. کمی بعد، ضرب سکه‌های سیمین در یونان رواج می‌یابد و از آنجا به ایتالیا و دیگر سرزمین‌های ساحلی مدیترانه منتقل می‌شود و به ایران و هند نیز می‌رسد.
به‌طورکلی، به سبب توسعه اقتصاد در خاورمیانه، ضراب‌خانه یا دارالضرب در این منطقه، از سازمان‌های بسیار ضروری است تا سکه‌های موردنیاز دولت و مردم را مهیا سازد و در مواردی که اصلاحات پولی صورت می‌گیرد، محل مبادله سکه‌های از‌رواج‌افتاده با سکه‌های جدید باشد.
تا زمان ناصرالدین‌شاه‌قاجار، هر یک از شهر‌های بزرگ، ضراب‌خانه جداگانه‌ای دارند، در نتیجه، سکه‌های گوناگون با عیار و وزن متفاوت در کشور رواج می‌یابند. پس از مسافرت ناصرالدین‌شاه به اروپا، او ضمن بازدید از نمایشگاه وین اتریش به فکر متمرکزکردن دستگاه ضرب سکه می‌افتد و از امپراتور فرانتس ژوزف اول برای متمرکزکردن و سازمان‌دهی خدمات پستی و ضراب‌خانه درخواست کمک می‌کند.
به‌دنبال این درخواست «چرخ سکه» از اروپا خریداری می‌شود و ضراب‌خانه دولتی در محل کارخانه سابق پنبه در شمال تهران به ریاست میرزاعلی‌خان امین‌الملک (علی‌خان امین‌الدوله) و به مباشرت استاد ضراب‌خانه وین به نام «فرانتس ریتر فون پچان فون پراگنبرگ» دایر می‌شود.
ضرب ماشینی سکه در ایران سال ۲۵۴، ۱ خورشیدی با نظارت
فرانتس ریتر فون پچان فون پرا گنبرگ شروع می‌شود
راه افتادن چرخ سکه قاجاری
یاسنت لویی رابینو (۱۹۵۰-۱۸۷۷میلادی)، از جمله متصدیان بانک شاهنشاهی ایران و کارشناس خبره سکه‌های ایران در کتاب «آلبوم سکه‌ها، نشان‌ها و مهر‌های پادشاهی ایران» می‌نویسد: «در حدود سال۱۲۸۰قمری، ناصرالدین‌شاه قاجار، چند دستگاه ماشین سکه‌زنی از فرانسه خریداری و یک کارشناس فرانسوی را با دو پسرش برای ضرب سکه‌های ماشینی استخدام کرد، ولی کارشکنی‌های حسنعلی‌خان معیرالممالک، مانع پیشرفت کار شد و آن سه فرانسوی پس از دو سال بلاتکلیفی به کشور خود بازگشتند.»
این کارشناس فرانسوی موسیو‌داوس است که نخستین سکه ماشینی ایران را در سال۱۲۸۱قمری، یعنی ۱۲۴۳خورشیدی، در پاریس طراحی و ضرب می‌کند که البته در چرخه اقتصادی کشور قرار نمی‌گیرند و تنها در حد نمونه باقی می‌مانند.
میرزاعلی‌خان امین‌الدوله (وزیر «وسایل خاصه» در دوره ناصرالدین‌شاه) در کتاب «خاطرات امین‌الدوله» از کارشکنی‌های دوستعلی‌خان معیرالممالک در امر انتقال چرخ‌ها و آلات سکه‌زنی به پایتخت و نیز به‌سرقت رفتن قطعات مفرغی، مسی و آهنی این ماشین اشاره می‌کند. همین است که راه‌اندازی ضراب‌خانه چندسالی طول می‌کشد.
در روزنامه «دولت علیه ایران» مورخ پنجشنبه، چهاردهم شهر ربیع‌الثانی۱۲۸۷قمری، برابر با پنجشنبه، ۲۳تیر۱۲۴۹خورشیدی، آمده است: «اسباب چرخ سکه که از بابت صعوبت حمل‌ونقل، مدت‌ها در منجیل بود و در اوقات تشریف‌فرمایی موکب همایون به سمت گیلان، به نظر مبارک رسید، به اعتضادالسلطنه امر و مقرر شد که اسباب مزبور را به صحابت محمدحسین‌خان، رئیس قاجار قوانلو و چند نفر از خوانین قاجاریه، حمل‌ونقل دارالخلافه نمایند.»
سرانجام، میرزاعلی‌خان امین‌الدوله در سال۱۲۹۳قمری (۱۲۵۴خورشیدی) با مباشرت مستشار اتریشی به نام «فرانتس ریتر فون پچان فون پراگنبرگ» (۱۸۳۰-۱۸۹۷میلادی) با تأمین نواقص، «چرخ سکه» را در ضراب‌خانه دولتی مستقر و راه‌اندازی می‌کند. نخستین سکه‌های ماشینی دارالضرب تهران در همین سال و در جریان راه‌اندازی آزمایشی این دستگاه ضرب می‌شوند که با همان قالب‌های اولیه سال۱۲۸۱قمری (طراحی‌شده توسط داوس) است.
استفاده از قالب‌های قدیمی سبب شده است که سکه‌های ضرب‌شده پچان از سکه‌های ضرب‌شده داوس قابل‌تشخیص نباشند، اما دو سکه پنجاه و پانصددیناری ضرب سال۱۲۹۳ قمری وجود دارد که پچان در اواخر همین سال طراحی و ضرب کرده و می‌توان از آنها به‌عنوان نخستین سکه‌های ماشینی ضرب‌شده ایران یاد کرد.
یکی از معدود سکه‌های ضرب شده با قالب
۲۵ و ۵۰ دیناری نمونه سایز بزرگ در سال ۱۲۸۱ قمری
که توسط موسیو داوس در فرانسه طراحی شد
اما انتشار نیافت
ضرب سکه زیر نظر معیران
در «سیاحت‌نامه ژان‌شاردن» فرانسوی که در سده هفدهم میلادی به ایران صفوی و هندوستان سفر کرده است، در توصیف چگونگی ضرب سکه در دوران صفوی تنها به این توضیح بسنده شده است که «پول ایران با چکش ضرب می‌شود و با قالب‌ریزی هیچ‌گونه آشنایی ندارند.»، اما در «تذکره‌الملوک»، اثر میرزا سمیعا که مشتمل بر ساختار و تشکیلات اداری دوره صفویه است، از ۹مرحله سکه‌زنی صحبت شده است که با این دستگاه‌ها انجام می‌شده است:
۱- دستگاه سباکی (گدازنده) برای ذوب و خالص کردن طلا و نقره؛
۲- دستگاه قرص‌کوبی که فلزات را به شکل قرص درمی‌آورد؛
۳- دستگاه آهنگری برای شمش کردن فلزات؛
۴ - دستگاه چرخ‌کشی برای نوار کردن شمش‌ها به ضخامت معین؛
۵ - دستگاه قطاعی برای قطعه‌قطعه کردن نوار فلزات؛
۶ - دستگاه کهله‌کوبی، فلزات قطعه‌شده را پهن می‌کرد و به‌اندازه سکه درمی‌آورد؛
۷ - دستگاه سفید‌گری قرص‌های زر و سیم را پاک می‌کرد؛
۸ - دستگاه تخش‌کُنی، قرص‌های کم‌وزن را جدا و مجددا با وزن صحیح آماده می‌کرد؛
۹ - دستگاه سکه‌کُنی قرص‌ها را سکه می‌کرد.
در دوران صفویان و تا پایان دوران قاجاریان، شخصی که عنوان «معیرالممالک» داشته، متصدی و مسئول ضراب‌خانه بوده است. نه‌تنها ضرب سکه و تعیین عیار آن به اختیار و اجازه او بوده که همه کارکنان ضراب‌خانه، از ضرابان و حکاکان و صرافان و سفیدگران، همه تحت‌نظر او بوده‌اند. «معیرالممالک» در همه این دوران که «مقرب‌الخاقان» محسوب می‌شده و می‌توانسته است در مجالس خاص و عام نزد شاه برود و مطالب را بی‌واسطه به عرض برساند، از اعضای خانواده‌ای از روستای ابرسج شهر بسطام انتخاب می‌شده است.
«حسنعلی‌بیگ بسطامی»، نخستین رئیس ضراب خانه قاجاری: او در سلطنت شاه‌سلطان‌حسین وارد دربار صفوی و پس از چند سال از درباریان مهم دولت صفوی می‌شود. تهماسب‌دوم او را مأمور گزارش نبرد‌های نادرشاه در ابیورد می‌کند؛ همین باعث دوستی و نزدیکی او با نادر می‌شود، به‌طوری‌که پس از تاج‌گذاری نادرشاه به وزارت می‌رسد و لقب «معیرباشی» دریافت می‌کند. او همچنین از طرف کریم‌خان زند به خزانه‌داری و عیارزنی مسکوکات منصوب می‌شود و این مقام را در زمان سلطنت آغامحمدخان نیز حفظ می‌کند.
«محمدحسن امین‌الضرب»، آخرین رئیس ضراب خانه قاجاری: ناصرالدین‌شاه پس از دوستعلی‌خان معیرالممالک نظام‌الدوله اداره ضراب‌خانه را به محمدابراهیم امین‌السلطان واگذار می‌کند. امین‌السلطان که مشاغل متعددی بر عهده دارد نیز محمدحسن اصفهانی را به‌عنوان دستیار انتخاب می‌کند. محمدحسن عملا همه‌کاره ضراب‌خانه است؛ برای همین از سال۱۳۰۰قمری امور آنجا مستقلا به او سپرده می‌شود و لقب امین‌الضرب می‌گیرد. او تا پایان دوره ناصرالدین‌شاه، چندین بار اداره ضراب‌خانه را به عهده می‌گیرد. محمدحسن امین‌الضرب، همان «کمپانی»، بزرگ‌ترین بازرگان قرن نوزدهم است.
بالا: سکه یادبود بازدید مظفرالدین شاه از دار الضرب بروکسل
پایین:سکه ۱۰۰ دیناری که با نیکل ضرب شده است؛ سال ۱۳۱۸ قمری
رویترز و «ضراب‌خانه شاهنشاهی»
بعد‌ها اعلانی از طرف دولت ناصرالدین‌شاه در مورد صحت عیار مسکوکات جدید و ترقی ضراب‌خانه دولتی صادر می‌شود. در این اعلان آمده که «پنج دستگاه چرخ سکه دایر است که می‌تواند به‌آسانی صدهزار سکه طلا و نقره ضرب کند.» و صریحا به همه ولایات حکم می‌شود که تمام سکه‌های قدیم را به ضراب‌خانه دولتی بفرستند و پول جدیدالضرب بگیرند. همچنین ریاست ضراب‌خانه دولتی به حاج‌محمداصفهانی واگذار می‌شود که با عنوان امین دارالضرب مشغول کار شود.
در ادامه و پس از جلوس مظفرالدین‌شاه، ضراب‌خانه ابتدا جزوی از وزارت داخله تعریف می‌شود، اما پس از برقراری مشروطیت (مرداد۱۲۸۵خورشیدی) به اداره خزانه واگذار می‌شود. طرز کار آن نیز این‌گونه است که دولت با کسی برای حمل نقره قراردادی می‌بندد و اگر او نقره را برساند، ضراب‌خانه کار می‌کند، در غیر این صورت از کار می‌افتد.
تا اینکه دولت در سال۱۳۲۸قمری «امر حمل‌ونقل نقره و تعیین مقدار آن و مدت کار ضراب‌خانه» را به دست می‌گیرد و با «بانک شاهنشاهی» قراردادی یک‌ساله و قابل‌تمدید می‌بندد و از یکم فروردین۱۲۸۹خورشیدی خرید و حمل نقره را به انحصار این بانک می‌دهد که از سال۱۲۶۷خورشیدی و به‌دنبال قرارداد رویترز توسط انگلستان تأسیس شده است.
در نهایت پس از وضع واحد و مقیاس پول ایران توسط بانک شاهنشاهی، ضراب‌خانه ایران به نام «ضراب‌خانه شاهنشاهی» کارش را شروع می‌کند. در این زمان است که سکه نیکلی هم در ایران رایج می‌شود، به‌طوری‌که در سال۱۲۷۸خورشیدی برای ضرب معادل ۱۵۰هزار تومان سکه نیکلی قراردادی با بانک شاهنشاهی بسته می‌شود که از سال۱۳۲۲قمری (۱۲۸۳خورشیدی) وارد چرخه اقتصاد ایران می‌شوند.
ملی‌شدن ضرب سکه
بانک شاهی ایران تا سال۱۳۰۹خورشیدی به فعالیت خود در زمینه نشر انحصاری اسکناس و ضرب سکه ادامه می‌دهد. در این سال از سوی دولت ایران به واسطه قانون «اجازه مبادله ضمیمه نمره۵ امتیازنامه بانک شاهنشاهی ایران» مصوب ۶خرداد، امتیاز حق انحصاری بانک به مبلغ ۲۰۰هزار لیره خریداری و به بانک ملی ایران واگذار می‌شود.
مجلس شورای ملی در جلسه ۲۷بهمن همین سال «قانون راجع به مخارج مربوطه به مسکوکات و اسکناس جدید و اعتبارات مخارج ضروری ضراب‌خانه در سال ۱۳۰۹ و۱۳۱۰» را تصویب می‌کند که تلاشی است برای تکمیل ضراب‌خانه و بنای عمارت و تعمیرات آن تا ضرب سکه توسط خود دولت ایران صورت بگیرد.
در همین جلسه «قانون استخدام مسیو ربرت مرتس و ویلهلم بوخنر اتباع دولت آلمان برای کارخانه ضراب‌خانه» نیز به تصویب می‌رسد و این دو نفر با آوردن دستگاه‌های جدید آلمانی برای سه سال امور ضراب‌خانه دولتی را عهده‌دار می‌شوند. نهایتا اواسط اسفندماه سال۱۳۱۰ ضراب‌خانه ایران پس از تعمیر اساسی، با ماشین‌های تازه در جاده قدیم شمیران کار خود را از سر می‌گیرد و مسئله ضرب سکه به‌نوعی ملی می‌شود.
این ضراب‌خانه تا اول مهر سال۱۳۴۱ فعال است، اما از این تاریخ به‌صورت غیررسمی منحل می‌شود. به‌دنبال انحال غیررسمی ضراب‌خانه نمایندگان دوره۲۱ مجلس شورای ملی قانون «انحلال ضراب‌خانه شاهنشاهی و واگذاری وظایف آن به بانک مرکزی ایران و اجازه واگذاری خانه‌های سازمانی‌ضراب‌خانه به کارمندان واجد شرایط» را در ۲۲دی۱۳۴۳ به تصویب می‌رسانند.
بر‌اساس این قانون «به وزارت دارایی اجازه داده می‌شود آنچه از اموال منقول و غیر‌منقول و ماشین‌آلات متعلق به ضراب‌خانه شاهنشاهی را که مورد‌احتیاج و تقاضای بانک مرکزی ایران باشد در مقابل دریافت بهای آن بر اساس ارزیابی کارشناسان مرضی‌الطرفین به بانک مزبور واگذار نماید.»
عیار بالای ضراب‌خانه مشهد در عصر ناصری
شهر مشهد در جایگاه مرکز ایالت خراسان همیشه موردتوجه حاکمیت بوده و از عصر تیموری سکه‌های فراوانی با نام این شهر تابع نظام پولی حکومتی، به ضرب رسیده است. سازوکار حکومت‌ها در راستای تضمین ارزش پول بر‌اساس محتوای فلزی این است که قوانینی وضع و کارگزارانی نیز برای نظارت بر آن تعیین می‌کنند.
اگرچه نظام پولی در دوره قاجار بر پایه قوانین عصر صفوی بنا می‌شود، این نظام در عصر ناصری به‌شدت نابسامان می‌شود تا‌آنجا‌که سکه‌های ضرب‌شده، نه‌تنها ملی نیستند که فقط گونه‌ای محلی به‌حساب می‌آیند. در این دوره، در هر شهر قران‌های نقره با عیار‌های متفاوت به ضرب می‌رسد و نرخ تبدیل آنها با تومان‌های طلا بسیار متفاوت است. در‌واقع پول‌های رایج در یک شهر با همان ارزش در شهر‌های دیگر پذیرفته نمی‌شود و فقط در صورت کسر مبلغی با عنوان نرخ تسعیر، قابل‌پذیرش و تبدیل است.
مشهد نیز از این موضوع مستثنا نیست و بین سال‌های ۱۲۶۶ تا ۱۲۹۵ قمری، قران‌های نقره محلی بسیاری در این شهر با نرخ‌های نامشخص به‌صورت پراکنده به ضرب می‌رسند. هرچند که مقدار خلوص نقره سکه‌های ضرب مشهد در سه دوره کاهش یافته و دستخوش تغییرات می‌شود، اما عیار نقره با میانگین ۸۸.۱۴ درصد در دوره‌های سی‌ساله در مقابل ضراب‌خانه‌های اصلی، یعنی تبریز با میانگین ۸۲درصد، تهران با میانگین ۹۰درصد، اصفهان با میانگین ۸۴درصد و شیراز با میانگین ۹۰درصد، بسیار بالاست که نشان‌دهنده رونق و قدرت اقتصادی شهر مشهد در عصر ناصری است.
در‌واقع ضراب‌خانه مشهد بعد از شهر‌های ذکر‌شده از فعال‌ترین ضراب‌خانه‌های عصر ناصری است و بالاتر از ضراب‌خانه‌های فعالی، چون همدان، قزوین، استرآباد، طبرستان، کرمان، کاشان، رشت، هرات، یزد، کرمانشاهان و خوی و ضراب‌خانه‌های تشریفاتی، چون سرخس و سیستان قرار می‌گیرد. *
*برگرفته از مقاله اوضاع اقتصادی شهر مشهد در عصر ناصری باتکیه‌بر تجزیه عنصری سکه‌های ضرب‌شده در مشهد (۱۲۹۵-۱۲۶۶ ق/ ۱۸۷۸-۱۸۵۰ م) به روش پیکسی/ نویسندگان محمدحسین رضایی، محمد‌امین سعادت‌مهر، پیمان ابوالبشری و سوسن کیان‌زادگان/ پژوهش‌نامه خراسان بزرگ شماره۵۳ تابستان ۱۳۹۸.
ضراب‌خانه مشهد در شرق صحن نو
طبق «طومار عضدالملک» که سال۱۲۷۳قمری (۱۲۳۵خورشیدی) توسط محمدحسین عضدالملک‌قزوینی متولی‌باشی آستان‌قدس‌رضوی در زمان ناصرالدین‌شاه نوشته شده و فهرست موقوفات آستان‌قدس‌رضوی را در دوره قاجار در خود جای داده است، آستانه یک باب ضراب‌خانه در مشهد داشته که در آنجا سکه یک‌قرانی و دوقرانی ضرب می‌شده است.
این ضراب‌خانه که متصل به بازارچه «کلاه‌دوزها» در شرق صحن نو، پشت آب‌انباری بوده است، بعد‌ها تبدیل به یک چاپخانه چاپ‌سنگی می‌شود. آن‌طور هم که «عبدالحمید مولوی»، باستان‌شناس، خراسان‌شناس عضو یونسکو و از بنیان‌گذاران و اعضای اصلی انجمن آثار ملی و رئیس انجمن آثار ملی خراسان، نوشته است، ناصرالدین‌شاه پس از متمرکزکردن دستگاه ضرب سکه، به همه ولایات حکم می‌کند سکه‌های قدیم را به ضراب‌خانه دولتی بفرستند و پول جدیدالضرب بگیرند.
ضراب‌خانه آستان‌قدس که پس از این دستور سقف و ستون می‌خورد، چندی بعد تعطیل و در سال۱۲۸۶خورشیدی در محل آن، مطبعه (چاپخانه) چاپ‌سنگی دایر می‌شود که امور این چاپخانه را شخصی به نام «سیدمیرزا آقا» برعهده داشته و در آن، کتاب و زیارت‌نامه‌های آستان‌قدس را به چاپ می‌رسانده است. اولین کتاب چاپ‌شده در این مطبعه هم «فوایدالرضویه» یا کتابچه «صدیق‌الدوله» است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
