آیا اصلاح یارانه عملیاتی ناممکن است؟

محسن موسوی‌زاده | شهرآرانیوز؛ در پی گذشت ۱۱ سال از زمانی که دولت وقت در اواخر دی‌۸۸ بحث خوشه‌بندی دهک‌های مختلف به‌منظور پایش یارانه‌بگیران را مطرح کرد، همچنان سنجش جمعیت یارانه‌بگیر و حذف دهک‌های بالا، یکی از دغدغه‌های مسئولان دولتی و نمایندگان مجلس است. همین مسئله سبب شده است هرازگاهی شاهد مطرح شدن طرحی جدید درباره پایش یارانه‌بگیران باشیم. دیروز هم جمعی از نمایندگان مجلس، طرح جدیدی را برای نحوه رتبه‌بندی خانوار در ۱۰دهک برای پرداخت یارانه‌های نقدی و غیرنقدی تهیه و تدوین کردند.

 

براساس طرح مجلس، دولت مکلف است پرسش‌نامه مؤثر در وضعیت مالی خانوار ازقبیل درآمد، دارایی‌ها و هزینه‌های زندگی خانوار را تهیه کند و سپس با صحت‌سنجی، به رتبه‌بندی خانوار ایرانی در ۱۰ دهک با حق اعتراض برای خانوار در یک نوبت، اقدام کند و تمام خدمات و یارانه‌های مستقیم و غیرمستقیم براساس رتبه‌بندی خانوار، برنامه‌ریزی و ارائه شود. اما این سوال مطرح است که ارائه طرح‌های مشابه در گذشته، چقدر توانسته است در پایش یارانه‌بگیران مؤثر باشد؟

برای اولین‌بار پایش یارانه‌بگیر‌ها را محمد مدد، رئیس مرکز آمار ایران، در یک برنامه تلویزیونی در ۲۷ دی‌۱۳۸۸ و یک سال قبل از اجرای هدفمندی یارانه‌ها رسانه‌ای کرد. او در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه دوم تلویزیون، گفت که ازمیان تمام دهک‌های درآمدی جامعه، تنها هفت دهک یارانه می‌گیرند و سه دهک بالای جامعه از یارانه نقدی محروم خواهند بود. این مسئول گفته بود که این هفت دهک، به دو خوشه اول و دوم دسته‌بندی شده‌اند که در خوشه نخست که دهک اول تا چهارم را شامل می‌شود، حدود ۳۰میلیون نفر جای می‌گیرند و در خوشه دوم، دهک‌های پنجم تا هفتم جامعه با ۱۷میلیون‌و‌۶۰۰هزار نفر و در خوشه سوم، دهک‌های هشتم تا دهم با ۱۴میلیون نفر قرار می‌گیرند.

 

مدد تأکید کرده بود که طبق این سیستم خوشه‌بندی، هر خانواده‌ای که درآمد سرانه اعضایش بیش از ۱۳۰هزار تومان باشد، از یارانه نقدی محروم خواهد شد. باتوجه‌به اینکه در سال ۱۳۸۸، حداقل حقوق ۲۶۳ هزار تومان بود، اجرای این مسئله به معنی حذف بسیاری از افراد از فهرست یارانه‌بگیران و بیشتر از برآورد‌های دولت بود. همین مسئله سبب شد که در عمل این طرح به تعویق بیفتد. نگرانی از نبود روشی مناسب برای پایش یارانه‌بگیران سبب شد که در سال ۱۳۸۹ طرح هدفمندی یارانه‌ها در عمل با پرداخت یارانه به تقریبا تمام جمعیت ایران شروع شود.

تلاش برای حذف داوطلبانه یارانه در زمستان ۱۳۹۲ ازسوی دولت تازه‌روی‌کارآمده حسن روحانی، یکی دیگر از اقدامات صورت‌گرفته برای پالایش یارانه‌ها بود. در آن سال، پویش انصراف از دریافت یارانه، بنا به پیشنهاد مسعود نیلی، مشاور ارشد رئیس‌جمهور، راه‌اندازی شد و هشتم بهمن رئیس‌جمهور به‌صورت نمادین به‌عنوان نخستین داوطلب از دریافت یارانه انصراف داد. هرچند مسئولان دولتی در آن زمان تلاش کردند که با اقدامات تبلیغاتی، شهروندان را به حضور در این پویش ترغیب کنند، درنهایت مشخص شد که از این طرح استقبال چندانی نشده است.

استادیار گروه آموزشی اقتصاد دانشکده علوم اداری‌واقتصادی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به طرح جدید مجلس برای رتبه‌بندی خانوار‌های یارانه‌بگیر، گفت: باتوجه‌به اینکه طرح یادشده براساس خوداظهاری خانوار‌ها ارائه شده است، طرح دفاع‌پذیری نیست و در مرحله اجرا دچار چالش خواهد شد. دکتر مهدی فیضی افزود: تجربه جهانی و تجربه‌های گذشته داخل کشور خودمان نشان می‌دهد که همواره بین اطلاعات خوداظهاری افراد تفاوت‌هایی وجود دارد، ازاین‌رو نمی‌توان به اطلاعات خوداظهاری در پایش یارانه امید بست.

 

وی با بیان اینکه دسترسی به اطلاعات بانکی، یکی از بهترین روش‌ها برای آگاهی از سطح رفاه هر خانوار است، گفت: بااین‌حال در ایران به این دلیل که بررسی حساب‌های بانکی افراد، به‌منزله ورود به حریم خصوصی آن‌هاست، این کار صورت نمی‌گیرد. اکنون در ایران، افراد به هر میزان که مایل باشند، پول از حساب خود به دیگران انتقال می‌دهند، این درحالی است که در کشور‌های دیگر درباره این مسئله حساسیت وجود دارد و حساب‌های بانکی، مدام رصد می‌شود. رصد دقیق حساب‌های بانکی در سایر کشور‌ها سبب می‌شود کمک‌هایی که برای حمایت از گروه‌های کم‌درآمد درنظر گرفته می‌شود، هدفمندتر باشد.

فیضی با بیان اینکه با امکانات فعلی کشور و بدون نیاز به پرسش‌نامه هم می‌شود اطلاعات خانوار‌ها را راستی‌آزمایی کرد، گفت: اکنون پایگاه رفاه ایرانیان، اطلاعات کاملی از سطح درآمدی خانوار‌های مختلف دارد و به‌خوبی می‌توان از داده‌های این مرکز برای پالایش یارانه‌بگیر‌ها استفاده کرد.

 

این استاد اقتصاد با بیان اینکه کمک نقدی در بیشتر مواقع مؤثر است، بیان کرد: بااین‌حال کمک نقدی همیشه هم جوابگو نیست. به‌عنوان مثال در بحث تغذیه و آموزش، ثابت شده است که کمک به‌صورت غیرنقدی مؤثرتر است. همچنین در برخی کشورها، پرداخت یارانه نقدی به‌صورت مشروط است. بر این اساس به افراد، یارانه پرداخت می‌شود و ادامه پرداخت آن مشروط به بررسی برخی عوامل مانند تحصیل فرزندان و توانمندتر شدن سطح خانوار است. در این میان برخی کشور‌ها نیز به این نتیجه رسیده‌اند که اگر یارانه را به مادر خانواده پرداخت کنند، نتیجه بهتری برای رفاه خانوار خواهد داشت.

آمار‌های رسمی نشان می‌دهد هم‌اکنون حدود ۷۸میلیون نفر در کشور، یارانه نقدی می‌گیرند و در بودجه ۱۴۰۰ به‌عنوان یارانه نقدی و رقمی که قرار است به این تعداد پرداخت شود، حدود ۴۲هزارو۸۰۰میلیارد تومان است. دولت در ماه به ۲۰میلیون فرد برخوردار حدود ۹۱۰میلیارد تومان یارانه نقدی پرداخت می‌کند که در سال، حدود ۱۰هزارو۹۲۰میلیارد تومان می‌شود، بنابراین اگر کار شناسایی افراد ثروتمند به نتیجه برسد، دولت می‌تواند حدود ۱۱هزار میلیارد تومان در هزینه‌هایش صرفه‌جویی کند.