به مناسبت ۵۵ سالگی ثبت آثار تاریخی و میراثی کلات نادر | ز راه کلات است آهنگمان

هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ کوه‌های هزارمسجد در شمال‌شرقی خراسان دیوار‌هایی طبیعی‌اند که از دره‌های خوش‌آب‌و‌هوا و پرآب آنجا حفاظت می‌کنند، به‌شکلی که هنوز خیلی از این دره‌ها رنگ خودرو‌های انسان امروزی را ندیده‌اند، ولی به‌یقین سنگینی پای انسان را به پشت کشیده‌اند.

دراین‌میان، یک نمونه ویژه هم به چشم می‌خورد؛ کلات که مدت‌هاست در میان آن‌همه کوه بلند و استوار، محل آمدوشد انسان‌هاست و نه فقط در تاریخ طبیعی، که در تاریخ ایران هم پشتی گرم دارد، آن‌قدر گرم که از دوره‌های مختلف اسلامی صاحب آثار باستانی است. از مشهد که به‌سمت کلات می‌رویم، دیوار‌هایی کنگره‌دار چشم‌نوازی می‌کنند که به‌دشواری می‌توان به طبیعی‌بودنشان حکم داد، ولی طبیعی‌اند. این دیوار‌ها دورتادور شهر کلات که اکنون به‌صورت خطی در کنار رودخانه این شهر کشیده شده است، مثل یک دژ طبیعی برای این شهر تاریخی عمل کرده و در اصل، اقبال تاریخی آن پس از هوای خوش و زمین خرم، همین بوده است. ۲۳ فروردین ۱۳۴۶ چندین اثر دوره افشاری در این منطقه عجیب و شگفت‌انگیز ثبت شده که به شرح زیر است:

دربند ارغون‌شاه ورودی اصلی طبیعی کلات است که برج خشتی و آثاری از سنگ و ساروج در آن دیده می‌شود، البته ارغون‌شاه یگانه ورودی دژ کلات نیست. دروازه‌های دهچه، چوب‌بست و گشتانه، ورودی‌های دیگر دژ کلات‌اند که تاریخ ثبت ملی آن‌ها نیز با دروازه اصلی یکی است. هرجا که حصار طبیعی دژ نفوذپذیر بوده است، دیوار و بارو‌هایی از سنگ و ساروج ساخته‌اند که در آن قراول‌خانه هم برای سربازان وجود داشته است. چون کلات جایی بلند و سخت‌گذر است، رفت‌وآمد به آن نیز از دسترسی‌های انگشت‌شماری میسر است که کلاتی‌ها به آن در بند می‌گویند. وجه‌تسمیه «دربند» هم آن‌قدر درازدامن است که از حوصله این متن مختصر بیرون است. تونل دسترسی به کلات از دل سنگ‌های زمخت، رسیدن به شهر را آسان کرده، ولی لطف دیدن مناظر طبیعی و تاریخی دربند ارغون‌شاه را هم از میهمانان این شهر گرفته است. برای گذر از دسترسی قدیمی شهر که روزی صدای پای نادرشاه افشار و دیگران در آن می‌پیچید، باید از سمت چپ تونل و حاشیه ژرف رود گذشت.

 

در این مسیر وقتی زیر کتیبه نیمه‌تمامی در وصف نادر مشغول تماشا هستیم، می‌توانیم سر بلند کنیم و برج و بارویی را در ارتفاع چهل‌متری ببینیم. بارویی که بی‌شک مشابه آن، روزگاری در سراسر دژ خودنمایی می‌کرده است. «مجدالاسلام کرمانی»، از مشروطه‌خواهان قاجاری که مدتی به کلات تبعید شده بود، در کتاب سفرنامه کلات در توصیف ورود و خروج از دربند ارغون‌شاه می‌گوید که برای رفت‌وآمد به کلات باید بلیت خروج گرفت، وگرنه قراول‌ها و محافظان دربند مانع می‌شوند. بلیت هم قطعه کاغذی بود که به‌قول وی حاکم روی آن می‌نوشت: «فلانی از فلان دربند عازم است، مانع او نشوید.»

شهر کنونی کلات خیابانی بلند و موازی رودخانه است که زندگی اطراف آن جریان دارد. مسجد کبودگنبد نیز در نزدیکی عمارت خورشید در انتهای شهر است. این مسجد یگانه یادگار تاریخی کلات است که می‌توان از کاشی‌کاری در آن سراغ گرفت. عده‌ای ساخت این مسجد را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند، ولی در دوره نادر و بار دیگر در دوره فتحعلی‌شاه به دست حاکم محلی مرمت شده است. این مسجد به‌شکل معمول مساجد سبک اصفهانی از یک هشتی ورودی به صحنی چهار ایوانی می‌رسد که زیر بنای گنبد، شبستانی به‌مراتب بزرگ‌تر از صحن دارد. حمام کنار هشتی و حیاط کوچک جنب گنبد نیز از شاخص‌های این مسجد است. بااین‌همه شواهد فراوانی هست که مسجد در دوره‌های مختلف ساخته یا بازسازی شده است؛ مثل هم‌کلاف‌نبودن گنبد و بنا یا هم‌راستا نبودن گنبد و محور ایوان‌ها.

پیش از آنکه قصد رفتن به بند نادری را داشته باشیم، ۲ کیلومتر پس از کلات، سمت چپ جاده‌ای است که ما را به‌سمت کوه و ارتفاعات و روستای خشت هدایت می‌کند. پس از چند گردنه روستا نمایان می‌شود. روستای خشت ۳ اثر تاریخی مهم دارد: حوض‌انبار‌های ذخیره آب، اقامتگاه نادر که امروز فقط بقایای دیوار‌های سنگی‌اش مانده و بنایی موسوم به آس‌باد خشت.

به‌دلیل ارتفاع زیاد منطقه، تأمین آب از طریق رود یا چاه و قنات ممکن نبوده است. در نتیجه ابتکار حوض‌انبار‌های فراوان در دوره افشاری مایه پرآبی منطقه بوده است؛ حوض انبار‌هایی که با آب باران و برف پر می‌شده است. تعداد زیاد حوض‌انبار‌ها باعث شده است که ساکنان این مکان را به‌نام قطارحوض بشناسند؛ ناگفته نماند که این نوع ویژه حوض‌انبار در سراسر دژ طبیعی کلات پراکنده است و عده‌ای تعداد آن را در این «دژ خدای‌آفرین» ۳۶۵ یاد می‌کنند. مجدالاسلام، اما در زمان تبعیدش، تعداد حوض‌انبار‌های فعال این منطقه را سه‌چهار عدد بیان می‌کند.

پس از خروج از شهر کلات، دنباله رود کلات ما را به بند نادری می‌رساند. برخی بند نادری را به دوره افشاری نسبت می‌دهند و برخی بنا به شواهدی مثل اندازه آجر‌ها و سبک ساخت آن می‌گویند که به‌احتمال این سازه آبی مربوط به دوره سلجوقی است و در دوره افشاری مرمت شده است. بند نادری چهارپنج کیلومتر آن‌طرف‌تر از کلات و در مسیر جاده قله زو پیوندی بین ۲ طرف دره ایجاد کرده و سدی محکم برای ذخیره آب شده است. به‌طوری‌که در زمان رونق بند، آب آن حتی به زمین‌هایی که امروز در جغرافیای ترکمنستان است نیز می‌رسیده است. سنگ و آجر و ساروج مصالح این بند است. ارتفاع بند نیز از بستر رود ۷۰متر و عرض آن در بالا بین ۷ تا ۱۲متر است. ۳ دهنه بزرگ عمودی و چند دریچه هم جریان آب پشت بند را کنترل می‌کردند و اصل بنای بند هم با کمی قوس، فشار آب را مهار می‌کرده است.

بنای دیگر؛ قلعه فرود است که در شمال کلات و در یک کیلومتری روستای گرو در ارتفاع و داخل دژ‌های طبیعی کلات، در دوره افشاری ساخته شده است. همه این بنا‌هایی که نام بردیم در فهرست آثار ملی در مجموعه آثار دوره افشاری ثبت شده‌اند، دوره‌ای که بی‌تردید زمان رونق و شکوفایی کلات بوده است، کلاتی که به‌یقین هنوز ظرفیت‌های نهفته تاریخی فراوانی دارد.