درباره مستند «مهین» که به تازگی در شبکه نمایش خانگی پخش شده است

محمد عنبرسوز | شهرآرانیوز - به طور کلی، تعداد مستند‌هایی که بتوانند نظر مخاطبان شبکه خانگی ایران را به خود جلب کنند، بسیار کم است. احتمالا فقط سالی یکی دو فیلم مستند در ایران می‌توانند از حد یک پروژه هنری با مخاطبان محدود فراتر بروند و برای دقایقی فکر افرادی از اقشار مختلف مردم را مشغول کنند. حمایت نشدن مستندسازان جوان، محدودیت‌های ریز و درشت ممیزی در نمایش واقعیت برهنه اجتماع و محدود بودن شکل‌های مستندسازی از دلایل رواج نیافتن مستند‌های ایرانی در بین مردم محسوب می‌شوند.

با این همه، توزیع «مهین» به عنوان یکی از مستند‌های متفاوت سال‌های اخیر، دوباره توجه بخش زیادی از دوستداران شبکه خانگی را به سینمای مستند معطوف کرده و نشانه‌های امیدبخشی از این گونه سینمایی کمتر مورد توجه قرار گرفته را به سیاست گذاران سینمای ایران یادآوری می‌کند. در این مطلب مروری داریم بر مهم‌ترین ویژگی‌های مستند «مهین» به کارگردانی محمدحسین حیدری.

پیچیدگی سوژه

«مهین» مستند خوب و درخور احترامی است که ویژگی‌های مثبت فراوانی در آن به چشم می‌خورد. با این حال، «مهین» بیش از هر چیز دیگری، نان انتخاب سوژه اش را می‌خورد و دست روی شخصیتی عجیب و چندوجهی می‌گذارد. تولید اثر مستند یا داستانی درباره یک قاتل سریالی همیشه و در همه فرهنگ‌ها برای مخاطب جذاب بوده و این قبیل آثار، از منظر جذابیت‌های جنایی و معمایی خود، معمولا نظر بیننده را جلب می‌کنند. به علاوه، «مهین» درباره یک قاتل زنجیره‌ای زن ساخته شده که مادر هم هست و شگفت آور اینکه گاهی به نظر می‌رسد جنایات او با نقش مادرانه اش همگرایی دارند.

شخصیت مهین قدیری که محور مستند «مهین» را تشکیل داده، به خودی خود آن قدر عجیب و تأمل برانگیز است که می‌تواند موتور محرکه مستند و تضمین کننده ضرباهنگ آن برای زمانی در حد و اندازه یک فیلم بلند سینمایی باشد. در بخشی از این مستند، یکی از مصاحبه شوندگان درباره بازسازی صحنه‌های جرم چنین می‌گوید: «انگار مهین کارگردان بود و همه ما بازیگرانش». به نحوی مشابه، در مورد تولید مستند هم ظاهرا خود سوژه آن قدر پرکشش بوده که کارگردانی فیلم ساز را نیز تحت تأثیر خودش قرار داده است؛ به طوری که تیم تولید این اثر، برای ساخت یک مستند سرحال و بابرنامه، فقط باید محتوای پژوهشی مناسب را فراهم می‌کردند و آن را بدون کمترین پرداختی، با امانت داری هر چه تمام تر، به قاب مستند می‌ریختند. کارگردان «مهین» هم به خوبی این موضوع را فهمیده و ترجیح داده است که، به جای خودنمایی و تظاهر به ارائه تحلیل‌های شعاری، فقط راوی این قصه ملتهب باشد.

من تحلیل گر نیستم

اگر مستند «مهین» را به همراه چند نفر از دوستان یا اعضای خانواده خود تماشا کنید، احتمالا بعد از پایان اثر و چند دقیقه سکوت همراه با بهت، شروع به صحبت کردن در مورد محتوای این اثر می‌کنید و طبیعی است که در این گفت وگوها، به اختلاف نظر‌های عمیقی با نزدیکان خود بر خواهید خورد. ارزش هنری بزرگ «مهین» نیز در همین موضوع نهفته است. این اثر ساخته دست مستندسازی است که جایگاه و نقش خودش به عنوان یک هنرمند را به خوبی می‌شناسد و می‌تواند اعتدال در لحن و انصاف در روایت را به خوبی حفظ کند. کمتر مستندسازی این قدر خویشتندار و آرام است که بتواند باب آشنایی مخاطب با چنین سوژه‌ای را باز کند و خودش، در کمال متانت، کنار بایستد تا قصه مسیرش را پیدا کند.

سازنده این مستند، یک بار در هنگام معرفی شخصیت مهین، سعی می‌کند ذهن مخاطبش را از هر نوع قضاوتی خالی کند و یک بار هم در پایان اثر، روی لبه باریک انصاف که یک طرفش قربانی ساختن از مهین و طرف دیگر آن تبدیل کردنش به یک جنایتکار بالفطره است، راه می‌رود. روایت معتدل این اثر به ما اجازه می‌دهد از منظر مسئولان قضایی و انتظامی که در واقع ناظر بیرونی هستند، به استقبال این شخصیت برویم و روند تحولش از یک مادر دلسوز به یک قاتل زنجیره‌ای را درک کنیم. این هم ذات پنداری و در عین حال پرداخت دقیق و موشکافانه تحول شخصیت، کاملا در قواره سینمای مستند از آب درآمده و باعث شده جذابیت «مهین» حتی از برخی فیلم‌های داستانی هم بیشتر باشد.

بازسازی صحنه جرم

یکی از پایه‌های اصلی مستند «مهین» بازسازی کردن صحنه‌هایی است که تصویر واقعی از آن‌ها وجود ندارد. مستندساز در بسیاری از موارد، با استفاده از بازیگران و دیگر فرمول‌های خاص سینمای مستند، تصاویری را ضبط کرده که قرار است بیننده را با حال و هوای وقوع جرم و اعترافات مهین همراه کنند. این ایده به خودی خود می‌تواند جالب باشد و به همراهی بیننده با روایت کمک کند. مشکل بزرگ «مهین» اما، به همین بازسازی‌های خام برمی گردد؛ جایی که کارگردان به سبکی کاملا تلویزیونی و تصنعی، دلهره آورترین صحنه‌های فیلمش را بازسازی کرده است.

در این موارد، نه بازیگران توانایی درخوری در اجرای درونیات شخصیت مهین از خود نشان می‌دهند، نه طراحی صحنه از دقت کافی برخوردار است و نه حتی رنگ و نور تصویر با صحنه‌های واقعی هماهنگ شده تا بیننده بتواند روی مرز بین ویدئو‌های واقعی و تصاویر ساختگی رفت و آمد کند. رفت و برگشت‌های مکرر روایت بین مصاحبه شوندگان و گوینده متن هم از دیگر مواردی است که این اثر را دچار آشفتگی در لحن کرده. با این همه، درست از زمانی که پای تصاویر واقعی از بازسازی صحنه جرم به میان می‌آید، با کم رنگ شدن نریشن‌ها و تصاویر ساختگی، «مهین» شکل و شمایل یک مستند نفس گیر و جذاب را به خود می‌گیرد و می‌تواند مسیر درخشانش را تا انتها ادامه دهد.

تیزر مستند «مهین»