نگاهی به اشعار انقلابی و دفاع مقدس، به مناسبت روز شعر و ادب فارسی

محمد عنبرسوز | شهرآرانیوز - ادبیات فارسی و به طور خاص شعر، همواره در طول تاریخ به مثابه ظرفی زیبا برای بازنمایی و انعکاس مضامین مختلف به کار گرفته شده است. شاعران ایرانی از دیرباز مفاهیم گوناگونی را در قالب شعر ریخته و به وقایع اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... واکنش نشان داده اند. شعر فارسی اما، در چهار دهه گذشته تحت تأثیر دو واقعه مهم تاریخ معاصر ایران، یعنی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، قرار گرفته و شاعران برجسته زیادی سروده‌های خود را درباره این دو رویداد عرضه کرده اند.

۲۷ شهریور، روز درگذشت استاد محمدحسین بهجت تبریزی، متخلص به شهریار، است و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان روز شعر و ادب فارسی و همچنین روز بزرگداشت شهریار نام گذاری شده است. به همین مناسبت، مروری داریم بر سبک و نمونه شعر برخی از شاعرانی که اشعار خود را با مضامین انقلاب اسلامی و دفاع مقدس سروده اند و سهم مهمی در شکل گیری تاریخ معاصر شعر فارسی در چهار دهه اخیر داشته اند.

شعر ملی

وقایع و تحولات اجتماعی و سیاسی، در بسیاری از جوامع، منبع الهام شاعران قرار گرفته اند و تاریخ بشر پر از آثار ادبی و اشعار گوناگونی است که تحت تأثیر رویداد‌های مهم خلق شده اند. شاعران معاصر ایرانی نیز، همان طور که از وقایع جاری در زندگی شخصی خود متأثر شده اند و این تأثیرپذیری در اشعارشان منعکس شده، به موضوعات اجتماعی هم بی تفاوت نبوده و اشعاری را سروده اند که بعضی از آن‌ها در تاریخ ادبیات ایران ماندگار شده است. وقوع انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس، در فاصله زمانی کوتاه، شاخه تازه‌ای از شعر فارسی را پدید آورده است که امروز می‌تواند معیاری برای روایت بخشی از هویت ادبی جامعه ایران در دوران معاصر به شمار رود.

امام خمینی (ره) به عنوان بنیان گذار انقلاب اسلامی خود التفات ویژه‌ای به مقوله شعر داشتند و اشعار مختلفی از ایشان در دسترس است که مفاهیم عرفانی موجود در آن‌ها بسیار مورد توجه علاقه‌مندان ادبیات واقع شده است. مقام معظم رهبری نیز همواره شاعران مختلف، به ویژه شاعران انقلاب و دفاع مقدس، را مورد عنایت قرار داده و بر اهمیت تلاش برای ترویج آثار برجسته این حوزه تأکید نموده اند.

جریان شعر انقلاب اسلامی در یک دهه اخیر درگیر برخی دسته بندی‌های سیاسی و نگاه‌های جناحی شده و از این منظر، در مقایسه با دهه‌های شصت و هفتاد، به قدر انتظار شکوفایی و رشد به خود ندیده است. با این همه، نگاهی دقیق‌تر نشان می‌دهد که شعر انقلاب و دفاع مقدس، به همان اندازه که حاوی مضامین سیاسی است، از مضامین اخلاقی، عرفانی و اجتماعی نیز بهره‌مند است.

در عرصه انقلاب اسلامی، آزادی خواهی و مبارزه با ظلم، محور اصلی موضوعات است و در شعر دفاع مقدس نیز شهادت مهم‌ترین مضمون به شمار می‌رود که الزامات عرفانی، دینی، ملی، سیاسی و اجتماعی را به شکل تازه‌ای معنا می‌کند. به این ترتیب، لحاظ نمودن خصلت ملی و اخلاقی شعر انقلاب می‌تواند مرز‌های این جریان ادبی را فراتر ببرد و شاعران تازه‌ای را با نگاه جدید به بدنه ادبیات ایران اضافه کند. همان طور که سینمای دفاع مقدس هرگز کهنه نشده و هر سال مخاطبان پرده نقره‌ای با تماشای فیلم‌های تازه این حوزه که نگاهی بدیع را به مردم عرضه می‌کنند، ذوق زده می‌شوند.

شعر انقلاب

شعر انقلاب اسلامی حتی قبل از خود انقلاب شکل گرفته و در دوران مبارزه با رژیم شاه هم شاعران به شیوه‌های مختلفی اعتراض خود را به حکومت وقت نشان می‌داده اند. در میان شاعرانی که از انقلاب اسلامی ایران تأثیر پذیرفته اند و بخشی از اشعار خود را به این موضوع اختصاص داده اند، «شهریار» جایگاه ممتازی دارد. «استاد شهریار» از روزگار قبل از انقلاب، با دیدن اوضاع اجتماعی ایران، در رنج فرورفته و اشعار انتقادی مهمی را در نقد شرایط زمانه سروده است که برخی از ابیات او با این موضوع، کنایه‌های گزنده‌ای را به حکومت وقت در خود دارند.

شهریار که در روز‌های منتهی به انقلاب اسلامی با انقلابیون همراه شده بود، پس از پیروزی انقلاب، شعری سرود که به «نوروز انقلاب» شهرت دارد و با این دو بیت آغاز می‌شود:

«مژده‌ای دل که تو را یار خریدار آمد
دل‌به دلخواه تو و بخت تو را یار آمد
غرفه حزن چراغان کن و نازی بفروش
کز تو هم مشتری عشق به بازار آمد»

این مسیر ادبی در شعر فارسی از سوی شاعران دیگری نیز ادامه یافته که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «قیصر امین پور» است. این شاعر پرآوازه که به واسطه تسلطش بر آرایه‌های ادبی و نیز خلاقیت هایش در شعر کلاسیک شناخته می‌شود، اشعار زیادی با مضامین مربوط به انقلاب اسلامی سروده که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به شعر زیر اشاره کرد:

«مبادا خویشتن را واگذاریم
امام خویش را تنها گذاریم
ز خون هر شهیدی لاله‌ای رست
مبادا روی لاله پا گذاریم»

«حمید سبزواری» از دیگر چهره‌های شعر انقلاب است که یکی از مهم‌ترین اشعار او درباره انقلاب اسلامی در کتاب‌های درسی هم آمده بود و بسیاری از ایرانیان آن را در ذهن دارند. این شعر درباره فریاد‌های ا... اکبر در دوران مبارزات انقلاب اسلامی سروده شده است:

«در ظلام شب خروش بام‌ها
لرزه می‌افکند بر اندام‌ها
نغمه ا... اکبر می‌ربود
خواب شیرین از سر خودکام ها»

از دیگر شاعران مهمی که اشعاری با موضوع انقلاب اسلامی ایران سروده اند می‌توانیم به «سید حسن حسینی»، «مهرداد اوستا» و «علی موسوی گرمارودی» اشاره کنیم.

دفاع مقدس

هشت سال جنگ تحمیلی یکی از مهم‌ترین بزنگاه‌های تاریخی دوران پس از انقلاب ایران است؛ قصه دراماتیک و پرشوری که معجون بی بدیلی از موضوعات مربوط به دلاوری، عرفان، میهن پرستی، پایداری، مظلومیت، آرمان گرایی و... محسوب می‌شود. شعر دفاع مقدس با چهره‌های نامداری عجین شده و شاعران زیادی، در مدح رشادت رزمندگان اسلام در برابر هجوم بیگانگان، به سرودن اشعار غنی پرداخته اند.

«حمید سبزواری»، شاعر برجسته خراسانی، که در دوران دفاع مقدس از نزدیک با مقوله جنگ آشنا شده، در ادامه اشعار مهمش درباره مضامین انقلابی، شعر‌های مهمی را هم درباره جنگ تحمیلی سروده و یکی از سردمداران شعر انقلاب و دفاع مقدس در ایران محسوب می‌شود. به همین دلیل است که عده‌ای لقب «پدر شعر انقلاب» را برای او مناسب دانسته اند. از مهم‌ترین آثار این شاعر معاصر می‌توانیم به «بانگ‌جرس»، «سرود در» و «تو عاشقانه سفر کن» اشاره کنیم. یکی از اشعار مرحوم سبزواری در ستایش شهادت به شرح زیر است:

«بوی یاس سپید می‌شنوم
عطر خون شهید می‌شنوم
عطر جان عطر جبهه عطر عروج
از دیاری بعید می‌شنوم»

«علیرضا قزوه» از دیگر شاعران مهم عرصه دفاع مقدس است که شعر مشهورش با مطلع «صبح دو مرغ رها، بی صدا، صحن دو چشمان تو را ترک کرد...» نشانه‌ای بر امتداد ادبیات دفاع مقدس در سال‌های پس از جنگ است، زیرا این شعر در ستایش جانبازان جنگ تحمیلی سروده شده و فرهنگ دفاع مقدس را زنده نگاه می‌دارد.

«عبدالجبار کاکایی»، از دیگر چهره‌های مهم شعر دفاع مقدس در نسل بعدی محسوب می‌شود که جزو شاعران انقلاب و یکی از سردمداران مهم شعر دفاع مقدس است. صاحب آثاری همچون «مرثیه روح»، «حتی اگر آینه باشی»، «فرصت نایاب»، از شاعران نوگرای شعر دفاع مقدس محسوب می‌شود که به واسطه زبان صمیمی و برخی ترانه سرایی‌ها بین دوستداران شعر فارسی محبوب است. از مهم‌ترین اشعار کاکایی با موضوع دفاع مقدس می‎توان به شعری با مطلع «صدا، صدا، صدا بود که سقف چوبی لرزید / قلب بزرگ بابا با همه خوبی لرزید» و بیت پایانی «برادرم به من گفت: «بازیه جنگه!» خندید / پاشُد منو بغل کرد پاهاش، ولی می‌لنگید» اشاره کرد. همچنین از میان دیگر چهره‌های مهم شعر دفاع مقدس در دهه‌های اخیر می‌توان به «محمدرضا عبدالملکیان»، «سعید بیابانکی» و... اشاره کرد.