نگاهی به تأثیر رویکرد بین‌المللیِ جشنواره استقبال از بهار در نوروز ۱۴۰۱  بر جهان شهر مشهدالرضا (ع)

عطائی - شاهیان | شهرآرانیوز؛ مشهد شهری بین المللی است و هرسال تعداد زیادی زائر و مسافر غیرمشهدی و حتی غیرایرانی به آن سفر می‌کنند. بر این اساس است که متولیان جدید این شهر «جشنواره بین المللی هنر‌های شهری مشهد» را در چهاردهمین دوره جشنواره استقبال از بهار در نظر گرفته اند تا سرآغازی نو بر این رویداد فرهنگی باشد. بر اساس این نام گذاری، بخش بین المللی بخش مهم و متمایز جشنواره است که هنرمندان ایران و سرتاسر جهان می‌توانند در آن مشارکت کنند؛ حرکتی که موجب افزایش دامنه مخاطبان این رویداد شده است.

قرار است شهر مشهد در این دوره از جشنواره، میزبان آثاری باشد که به مفاهیم «برکت» و «کرامت» رضوی در قالب فضای مفهومی کوچک مقیاس یا همان پاویون پرداخته باشد. برای درک بهتر این موضوع با دبیر جشنواره و چندتن از داوران بخش بین الملل آن درباره بعد بین المللی و تغییر رویکرد جشنواره گفتگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.

ایجاد فضای گفتگو در مشهد با استفاده از زبان هنر

مهدی یک پسر، دبیر جشنواره بین المللی هنر‌های شهری مشهد، ابتدا نظرش را درباره مفهوم جهان شهر و چگونگی ایجاد آن می‌گوید: ما زمانی می‌توانیم درباره جهان شهر صحبت کنیم که ارتباطات آن شهر هم جهانی باشد و فضای گفتگو و ارتباط بین هنرمندان آن شهر و هنرمندان دیگرنقاط جهان شکل بگیرد. در این ارتباط هنرمندان ما می‌توانند در عرصه بین المللی حضور فعال و شناخته شده‌ای داشته باشند و در سویی دیگر هنرمندان بین المللی هم می‌توانند در شهر مشهد آثارشان را نمایش بدهند.

او ادامه می‌دهد: مشهد میزبان زائران از کشور‌های گوناگون است. باید با زائران گفتگو کنیم و برای این کار از زبان‌های گوناگونی استفاده خواهیم کرد که یکی از آن‌ها زبان هنر است. هنرمند داخلی می‌تواند در طراحی آثارش متوجه نیاز‌ها و مفاهیم مرتبط با زائران خارجی باشد و هنرمند خارجی هم با حضور در این شهر می‌تواند این فضای گفتگو را تقویت کند.

دبیر جشنواره بین المللی هنر‌های شهری مشهد درباره بعد رسانه‌ای جشنواره نیز این گونه توضیح می‌دهد: موضوع درباره تأثیر رسانه هاست. این جشنواره می‌تواند تأثیر زیادی در بعد رسانه‌ای داشته باشد. محصولی که در حال شکل گیری است، می‌تواند در سطح رسانه‌های بین المللی هم معرفی و منتشر شود. ما کار‌هایی را که در خلال جشنواره در شهر انجام می‌دهیم، منعکس می‌کنیم و از این طریق می‌توان شهر مشهد را بیشتر به جهان معرفی کرد. این اتفاق در بعد سیاسی، اجتماعی و حقوقی تأثیرگذار خواهد بود و زمینه گفت وگوی جهانی را فراهم می‌کند. گردشگری بیشتر و اقتصاد آن هم می‌تواند از دستاورد‌های مهم جشنواره باشد.

یک پسر درباره چگونگی استفاده از مفاهیم برکت و کرامت رضوی در آثار هنرمندان جشنواره این طور می‌گوید: تصمیم داریم این مفاهیم کلان را به سوژه تبدیل کنیم. مثلا در باب کلمه «برکت» به دنبال مصادیق آن هستیم. بهترین راهکار را حرکت از مفاهیم به سوی مصادیق دیدیم و از هنرمندان می‌خواهیم تا بر مصادیق تمرکز کنند. مردم از مجموع این مصادیق به مفاهیم خواهند رسید.

ذیل مفاهیم برکت، نعمات خداوند را داریم که مظهر آن امام رضا (ع) است. امام رضا (ع) شخصی است که مظهر حضور نعمات در انسان هاست. برکت را در ۲ قسم معنوی و مادی دیدیم که هردو را از امام دریافت می‌کنیم و در هردو مصداق وارد شدیم؛ برکات معنوی و آثار وجودی امام رضا (ع) و برکات مادی که اشاره به رزق وروزی در زندگی روزمره ما دارد. مثال‌های آن در سوژه‌های بخش پاویون و یادمان‌ها زیاد است. در آثار معنوی به عنوان مثال به گره گشایی، رحمت امام رضا (ع) و مصادیق این چنینی همانند کرامت رضوی می‌پردازیم.

وی درباره استفاده از ظرفیت جشنواره برای معرفی بهتر مشهد نیز می‌گوید: مشهد در جهان تشیع محبوب و در جهان اسلام هم شناخته شده است و در سال ۲۰۱۷ پایتخت فرهنگی جهان اسلام بود، اما در حوزه تعاملات بین المللی شناخته شدن مشهد در جهان چیزی فراتر از جشنواره هنر‌های شهری و شهرداری مشهد است. چون به سیاست‌های کلی نظام در ارتباطات بین المللی مربوط است. به نظر می‌رسد در سیاست خارجی در حوزه معرفی شهرهایمان و ارتباطشان با دیگر نقاط دنیا کم کار کرده ایم. در بسیاری از کشور‌های دنیا رایزنی فرهنگی می‌کنیم، اما در کشور‌های اسلامی، هم جوار و نزدیک کشورمان هم مثلا برنامه‌ای با عنوان «شب مشهد» نداشته ایم. درمقابل ما هم مثلا شب دوشنبه، پایتخت تاجیکستان را در مشهد نداشته ایم.

وقتی این ارتباطات شکل نگرفته است، نمی‌توانیم از جشنواره‌ای مثل جشنواره بین المللی هنر شهری مشهد بخواهیم بار همه را به دوش بکشد. جشنواره در حوزه خودش به پیش می‌رود و در این دوره که اولین سال بین المللی شدن آن است، با چالش و محدودیت زمانی رو به رو ست. ما آن قدر محدودیت زمانی داشتیم که نتوانستیم مثلا در کشور تاجیکستان هم زبان خودمان جشنواره را معرفی کنیم. وقتی ما جشنواره و محصول را معرفی نکنیم، شناخته هم نخواهیم شد. در این وضعیت رسانه نمی‌تواند به تنهایی مسئله را حل کند.

دبیر جشنواره بین المللی هنر‌های شهری مشهد در پایان اضافه می‌کند: انعکاس بین المللی جشنواره و معرفی شدن بیشتر شهر مشهد، به کنش سیاسی و ارتباطات دیپلماسی کشور، فضای گفت وگوی فرهنگی بین کشور‌ها و موارد دیگری مربوط است که از حوزه جشنواره و برگزارکنندگان خارج است. ما بستری را تعریف کردیم و اگر موفق بشود، سال‌ها زمان می‌برد تا جشنواره‌ای به اعتبار حقیقی بین المللی خود برسد.

برای مثال جشنواره فیلم فجر هم در دهه دوم ایجادش عنوان بین المللی پیدا کرد و بازهم تعداد اندکی آثار تولیدی خارج از کشور دریافت می‌شد. تصمیم گیران آن جشنواره به این نتیجه رسیدند که بخش داخلی را از بخش بین الملل جشنواره جدا و در زمانی متفاوت برگزار کنند. درباره جشنواره بین المللی هنر‌های شهری مشهد هم باید بگویم که بستری است که شکل گرفته است و آرام آرام مسیرش را طی خواهد کرد. در سراسر دنیا همین طور است و جشنواره‌ها رفته رفته بر اعتبارشان افزوده می‌شود و در بعد بین المللی بیشتر شناخته می‌شوند. ما در ابتدای راه هستیم، ولی مسیر خوبی را انتخاب کرده ایم.

از ظرفیت‌های شهری تا توجه به مفاهیم معنوی

سیدمهدی حجت، داور بخش بین الملل جشنواره هنر‌های شهری مشهد، دکتری حفاظت از بنا‌های تاریخی از دانشگاه یورک انگلستان را دارد. او بنیان گذار و اولین رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، عضو شورای عالی سازمان اسناد ملی کشور، عضو شورای مشورتی کمیته ملی یونسکو و عضو شورای عالی معماری و شهرسازی است.

حجت در ابتدای گفتگو هدف جشنواره را استفاده از ظرفیت‌های شهری بیان می‌کند و می‌گوید: هدف از این جشنواره استفاده از ظرفیت‌های شهری است، برای بیان آنچه که هم می‌تواند برای مردم جذاب باشد و هم به مفاهیم معنوی، عرفانی و مذهبی شهر مشهد اولویت ببخشد.

داور بخش بین الملل جشنواره سخنانش را چنین ادامه می‌دهد: این جشنواره می‌تواند هنرمندان را جلب و از استعداد و توانایی آن‌ها در حوزه طراحی شهری و بیان مباحث گوناگون فرهنگی در شهر مشهد استفاده کند. آنچه که ملاک عمل است، برای اینکه این کار‌ها به بهترین وجه انجام شود، چند نکته است. اول اینکه ظرفیت‌هایی که در مناطق گوناگون شهر مشهد وجود دارد، شناسایی و از آن‌ها بهره برداری شود؛ بهره برداری درست از ظرفیتی که در نقطه‌ای از شهر برای این بیان وجود دارد. نکته دوم درباره میزان جذابیت آثار است. آثار باید بیشترین میزان جذابیت را برای مخاطبان عام در شهر ایجاد کنند و مخاطبان جذب آن‌ها بشوند.

سومین نکته درباره انتقال صحیح مفاهیم و موضوع هاست. باید موضوعی که برای هر نقطه انتخاب می‌شود، به بهترین وجه به مخاطب منتقل شود. این یعنی بیان قوی هنری که لازمه آثار هنری شهری است. موضوع چهارم درباره ساخت و ایجاد آثار است. آثار باید با کمترین مواد اولیه، ارزان و قابل جمع شدن باشند، قابلیت انتقال و جابه جایی به مکان دیگر را داشته باشند و گران قیمت، سنگین و ثابت نباشند. اگر این گونه نباشند، برای این اتفاق موقت مطلوب و معقول نخواهند بود. پنجمین نکته درباره ارزش‌های شهر مشهدمقدس است. ارزش‌هایی که در شهری مثل مشهدمقدس قرار است منتقل بشود، باید هم در انتخاب موضوع و هم در نحوه بیانشان دقت کافی صورت بگیرد تا انتقال مفاهیم آن به خوبی انجام پذیرد.

حجت با بیان اینکه ششمین موضوع درباره استفاده از ظرفیت‌های محیطی است، می‌گوید: استفاده از ظرفیت‌هایی که در مخاطب وجود دارد و شناسایی مخاطب و اینکه مخاطب در سراسر دنیا چه چیز‌هایی را نیاز دارد، از مسائلی است که باید بیشتر به آن توجه شود. درنهایت آخرین و مهم‌ترین نکات، زیبایی و جذابیت آثار است. زیبایی، جذابیت و توجه مردم به اثر از نکاتی است که در این جشنواره اولویت‌ها را مشخص می‌کند. اگر این نکات در نظر گرفته شود، امیدواریم که با توجه به استعداد فوق العاده‌ای که در جامعه هنری ما وجود دارد، از ظرفیت‌های محیطی شهر مشهد بیشترین بهره را ببریم.

فرصتی برای پررنگ‌شدن رویکرد جهان‌شهری مشهد

به باور احسان مهدوی، داور بخش یادمان‌های نوروزی جشنواره بین‌المللی استقبال از بهار ۱۴۰۱، جشنواره هنر‌های شهری ازجمله رویداد‌هایی است که مهم‌ترین نقش را در جهان‌شهرشدن مشهد دارد. او می‌گوید: با بین‌المللی‌شدن این جشنواره موافقم، اما این رخداد هنری برای بین‌المللی شناخته‌شدن مشهد تنهاست. باید مجموعه‌ای از روان‌شناسان، جامعه‌شناسان، شهرسازان، معماران و دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف مثل آستان قدس، اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و... دست‌به‌دست هم بدهند و در کنار هم تصمیم بگیرند. چنین اقدام‌هایی ارزشمند است، اما نیاز به انجام کار‌های اساسی‌تر نیز هست.

او این نکته را یادآوری می‌کند که در دوره‌های گذشته عنوان بین‌المللی برای این رویداد نبوده است. سپس می‌گوید: مشهد شهر مشهوری است که تقریبا همه دنیا آن را به‌خاطر ویژگی‌هایش ازجمله وجود حرم مطهر امام رضا (ع) می‌شناسند، اما از دیگر ویژگی‌های شهر‌های مشهور این است که افرادی ازمناطق مختلف دنیا به آنجا سفر کنند و مراوده داشته باشند. همچنین روابطی مثل خواهرخواندگی با شهر‌های مشابه داشته باشد تا از محلی‌بودن خارج شود.

مهدوی به تلاش‌ها برای جنبه بین‌المللی مشهد اشاره و بیان می‌کند:خاطرم هست در دوره‌ای که آقای پژمان شهردار مشهد بود، همایشی برگزار شد و مشهد و یکی از شهر‌های لهستان، عنوان خواهرخواندگی گرفتند. در سال ۱۳۹۲ نیز مشهد به لحاظ زیباسازی، دومین شهر جهان اسلام شناخته شد و در سال ۲۰۱۷ هم مشهد به‌عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد. این عناوین نشان می‌دهد در همه این سال‌ها تلاش‌هایی برای جهان‌شهر شدن مشهد انجام شده است، اما همه این کار‌ها صددرصد موفق نبوده‌اند.

داور بخش یادمان‌های نوروزی جشنواره بین‌المللی استقبال از بهار ۱۴۰۱، حضور ملیت‌های متعدد در مشهد را فرصتی برای پررنگ‌شدن جنبه جهان‌شهری می‌داند و می‌گوید: بیشتر مسافران خارجی که ما با آن‌ها مواجه هستیم، عراقی‌ها و افغانستانی‌ها هستند. البته مردمان این ۲ کشور همسایه‌های ما هستند، اما نظرم این است باید بستری فراهم شود تا از ملیت‌های متعدد به مشهد سفر کنند وجنبه بین‌المللی این شهر به چشم بیاید. از این رو بین‌المللی‌شدن جشنواره استقبال از بهار ۱۴۰۱ بر جهان‌شهر مشهدالرضا (ع) زمانی تأثیر مثبت خواهد داشت که فقط یک جشنواره هنر‌های شهری پای کار نباشد. زیرا این رویداد فقط می‌تواند یک‌درصد از گوشه کار را بگیرد.

به باور احسان مهدوی، جشنواره بین‌المللی استقبال از بهار ۱۴۰۱، ظرفیت بالقوه‌ای است که دست‌کم ۳ سال دیگر باید منتظر بارورشدنش باشیم. او می‌گوید: به نظرم برای جهان‌شهرشدن باید همه ازجمله مردم، کاسب‌هاو مسئولان سعی کنند بین‌المللی رفتار کنند. مشخصات بین‌المللی‌بودن شهر‌ها حکایت از نشانه‌های ظریفی دارد که در شهر‌های گردشگری مهم جهان به چشم می‌آید.