مرزهای شرقی، رگ های حیاتی تجارت در روزهای بحران

ملیحه فلاح
خبر‌نگار 
 گزارش خبری 
 در حالی که صادرات کل کشور در بهار امسال کاهش یافته، صادرات و ترانزیت از خراسان رضوی رشد چشمگیری داشته است؛ موضوعی که نشان می دهد مرزهای شرقی، فراتر از یک نقطه عبور، به فرصتی اقتصادی و سیاسی برای کشور تبدیل شده اند. در شرایطی که صادرات غیرنفتی کشور در فصل بهار امسال با کاهش ۱۲درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته روبه رو بود، خراسان رضوی در همین مدت توانست با ثبت رشد ۸درصدی در وزن و ارزش صادرات، عملکردی فراتر از میانگین ملی از خود به جا بگذارد. بر اساس آمار اعلام شده از سوی ناظر گمرکات خراسان رضوی، در سه ماهه نخست امسال ۸۶۳هزار تن کالا به ارزش ۴۷۷میلیون دلار از گمرکات و بازارچه های مرزی استان صادر شده است. اما این تنها یک روی سکه است؛ این رشد در حالی اتفاق افتاده که ترانزیت کالا نیز در مرزهای خراسان رضوی جهش درخور توجهی را تجربه کرده است. به گفته جواد جعفری، ناظر گمرکات استان، در بهار امسال یک میلیون و ۵۹۴هزار تن کالای ترانزیتی از مرزهای این منطقه عبور کرده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۶۳درصد رشد داشته است. این ارقام فقط آمار نیستند؛ بلکه نشانه ای از جایگاه راهبردی مرزهای شرقی کشور، به ویژه در خراسان رضوی، در اقتصاد ملی اند. افزایش صادرات و ترانزیت در این مرزها در حالی رخ داده که برخی دیگر از مرزهای کشور، تحت تأثیر جنگ دوازده روزه تحمیلی و ناآرامی های منطقه ای، دچار اختلال و تعطیلی موقت شدند.
در مقابل، مرزهای شرقی که با کشورهای افغانستان و ترکمنستان هم مرز هستند، به عنوان مسیر جایگزین برای عبور کالا، نقش مهم تری ایفا کردند. این مسیرها نه تنها جبران کننده توقف موقت تجارت از دیگر مرزها بودند، بلکه مزیت هایی چون نزدیکی به مراکز تولیدی شرق کشور، ثبات نسبی و تقاضای رو به رشد بازارهای همسایه را در خود جای داده اند.

افت صادرات کشور در خرداد
در حالی که صادرات کشور در دو ماه نخست سال۱۴۰۴ روندی افزایشی داشت، افت آن در خرداد، برایند چند عامل هم زمان بود: افزایش نااطمینانی های سیاسی و امنیتی در پی تنش های منطقه ای، آماده باش های گسترده در مرزهای غربی و در کنار آن، سیاست های سخت گیرانه ارزی نظیر افزایش سطح رفع تعهد، همگی بر تصمیم گیری صادرکنندگان تأثیر گذاشتند. در چنین فضایی، بسیاری از فعالان اقتصادی ترجیح دادند بارگیری ها و تعهدات صادراتی خود را به تعویق بیندازند تا ریسک عملیاتی خود را کاهش دهند. همین موضوع، بخشی از دلایل افت ۱۲درصدی صادرات غیرنفتی کشور در بهار امسال را توضیح می دهد.

رشد صادرات استان در بحران
اما در نقطه مقابل، خراسان رضوی به دلیل موقعیت جغرافیایی، ثبات نسبی مرزهای شرقی و مزیت ارتباطی با بازارهای آسیای میانه و افغانستان، نه تنها از این افت مصون ماند، بلکه رشدی معنادار را تجربه کرد. تجربه جنگ دوازده روزه نشان داد که مرزهای شرقی در زمان بحران، به مسیر «اصلی و حیاتی» برای تداوم تجارت تبدیل می شوند. این مزیت نسبی، همراه با نتایج دیپلماسی اقتصادی دو سال اخیر ایران در آسیای مرکزی، همچنین انحراف مسیر تجاری افغانستان از پاکستان به ایران، باعث شد صادرات استان برخلاف روند ملی، صعودی باقی بماند. اگر این الگو تقویت شود، خراسان رضوی می تواند به نقطه ثقل صادرات شرق کشور تبدیل شود.  
بررسی روند تجارت خارجی خراسان رضوی نشان می دهد که بازارچه های مرزی همچون دوغارون و لطف آباد، با وجود چالش های زیرساختی، توانسته اند سهم درخور توجهی در تجارت منطقه ای و تسهیل صادرات به افغانستان، آسیای میانه و حتی چین داشته باشند. با توجه به ظرفیت های این مرزها، کارشناسان معتقدند اگر سرمایه گذاری کافی در توسعه زیرساخت ها، لجستیک و تسهیلگری گمرکی انجام شود، شرق کشور می تواند به یکی از کانون های اصلی صادرات ایران تبدیل شود.  
در شرایطی که تحولات ژئوپلیتیکی منطقه همواره بر تجارت خارجی کشور اثرگذار است، تقویت مرزهای شرقی، نه تنها راهی برای تاب آوری اقتصادی، بلکه فرصتی برای بازتعریف نقش ایران در زنجیره ترانزیتی اوراسیا، چین و آسیای میانه خواهد بود.

رشد صادرات از استان قابل تحلیل است
این وضعیت برای بسیاری از فعالان اقتصادی، غیرمنتظره بوده است. رئیس کمیسیون توسعه صادرات غیرنفتی اتاق بازرگانی استان، می گوید: رشد صادرات استان در حالی اتفاق افتاده که کل کشور در همین بازه، با افت صادرات روبه رو شده است. این موضوع قطعا نیازمند تحلیل دقیق تر است. ما در کمیسیون مأمور شده ایم که ظرف 10روز آینده، گزارشی رسمی در این باره تدوین کنیم.  
حسین محمدیان می افزاید: برخی گمانه زنی ها این رشد را به تحولات منطقه ای، به ویژه وضعیت جنگی در بخش هایی از کشور و منطقه نسبت می دهند، اما به نظر می رسد بخش مهمی از این افزایش، تحت تأثیر تجارت با افغانستان و کشورهای حوزه CIS (آسیای میانه) است. افغانستان در ماه های اخیر با چالش هایی در تجارت با پاکستان روبه رو بوده و همین موضوع، مسیر تجارت آن را به سمت ایران سوق داده است.  
او با اشاره به اثر دیپلماسی اقتصادی دو سال اخیر با کشورهای آسیای مرکزی ادامه می دهد: روابط اقتصادی شکل گرفته با این کشورها نیز بی تأثیر نبوده و در افزایش صادرات استان نقش داشته است. با این حال، رشد صادرات خراسان رضوی صرفا به عوامل بیرونی محدود نمی شود و نیازمند واکاوی جدی تر در محتوای کالاهای صادراتی نیز هست.

تأثیر تصمیمات ارزی بر صادرات
رئیس کمیسیون توسعه صادرات غیرنفتی  اتاق بازرگانی خراسان رضوی همچنین از موانع سیاست گذاری در سطح ملی گلایه می کند و می گوید: تصمیمات اخیر بانک مرکزی و افزایش رفع تعهد ارزی از ۶۰ به ۸۰درصد، آن هم در شرایط سخت فعلی، عملا نفس صادرات را گرفته است. قرار بود این تصمیم از ابتدای تیرماه اجرایی شود، اما به دلیل شرایط جنگی، فعلا به تعویق افتاده؛ با این حال، نگرش حاکم همچنان ضدصادرات است. اگر این روند اصلاح نشود، کاهش ۲۰درصدی صادرات غیرنفتی در سه ماهه دوم دور از انتظار نخواهد بود.  
محمدیان نقش مرزهای شرقی کشور را حیاتی می داند و تصریح می کند: در شرایطی که مرزهای غربی با چالش هایی همراه بوده اند، این مرزها توانسته اند بخشی از بار صادرات کشور را به دوش بکشند. ما با کشورهایی چون افغانستان، پاکستان و ترکمنستان مرز مشترک داریم که همه مصرف کننده اند. اگر بتوانیم صادرات ریالی به افغانستان را به رسمیت بشناسیم و صادرکننده را مجبور به رفع تعهد دلاری نکنیم، جهش بزرگی در تجارت منطقه ای رقم می خورد. به گفته او نقش مرزهای شرقی تنها به شرایط خاص امسال محدود نمی شود. خراسان رضوی با کشورهایی چون افغانستان، ترکمنستان و پاکستان مرز مشترک دارد؛ کشورهایی که بازار مصرف بزرگی محسوب می شوند. محمدیان ادامه می دهد: اگر صادرات ریالی به افغانستان به رسمیت شناخته شود و صادرکننده مجبور به بازگشت ارز دلاری نباشد، جهش بزرگی در تجارت منطقه ای استان رخ خواهد داد. چرا که عملا امکان جابه جایی دلار در افغانستان وجود ندارد.  
آمارهای رسمی، گفته های فعالان اقتصادی و تحولات منطقه ای، همگی حکایت از آن دارند که مرزهای شرقی، دیگر صرفا یک گذرگاه نیستند؛ بلکه در میانه فشارهای ژئوپلیتیک، به یک پشتوانه حیاتی برای صادرات و تاب آوری اقتصاد ایران تبدیل شده اند. شرط بهره برداری از این ظرفیت اما، چیزی فراتر از آمار است: تصمیم گیری هوشمندانه، حمایت هدفمند و نگاهی واقع نگر به  منطقه.