گذری بر تاریخ صنعت هرکاره تراشی در مشهد | سنگی که آیینه برکت شد

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ مشهد شهری با معادن بسیار است که زمین اطرافش را به گنجی ناتمام تبدیل کرده است؛ از فیروزه و طلا بگیرید تا آهن و مس. اما در این میانه سنگ هرکاره، پیوندی دیرینه با برکت و رونق اقتصادی در آن دارد و این مهم به برکت حضور امام‌رضا (ع) در مشهد است. روایت‌های به‌یادگار‌مانده در دل متون کهن حکایت از آن دارد که سنگ‌تراشی شغلی دیرسال در مشهد قدیم بوده است، اما این پیشه پس‌از دعای حضرت‌رضا (ع) است که برکتی توصیف‌ناپذیر می‌گیرد و به صنعتی تبدیل می‌شود که تا هنوز رونق دارد و زائران بسیاری مشتاق آن هستند.

نزدیک‌شدن به روز صنعت و معدن سبب شده است در سطر‌های پیش رو به روایت این برکت بپردازیم و در ادامه یادی کنیم از تاریخ بازاری قدیمی به نام سنگ‌تراشان که در همسایگی حرم مطهر قرار داشت و حالا تنها و آخرین نشانه‌هایش را می‌توان در عکس‌های بر‌جای مانده از نیمه دوم قرن چهاردهم دید.

تاریخ هرکاره‌سازی در شاهنامه فردوسی

مشهد پیش از حضور امام‌رضا (ع) هرکاره را که سنگی نرم و آسان‌تراش بوده، می‌شناخته و در آن، صنعتی به نام هرکاره‌تراشی یا همان ساخت ظروف سنگی وجود داشته است. این نام آن‌قدر کهن است که می‌توان رد و نشانش را در شاهنامه هم دید؛ حکیم ابوالقاسم فردوسی می‌گوید: «به هرکاره، چون شیربا پخته شد/ زن و مرد زان کار پردخته شد» یا «بیامد زن از خانه با شوی گفت/ که هرکاره و آتش آر از نهفت».

برکتی که با امام‌رضا (ع) آمد

این ابیات که تعدادشان کم نیست، می‌گویند که اهالی توس در ظروفی سنگی غذا می‌پخته‌اند، اما برکت و رونق کار تراشیدن آن در مشهد با حضور حضرت خورشید، معاصر است. روایت است که امام‌رضا (ع) در مسیر حرکت خود از مدینه به خراسان، به نوغان و کوهسنگی می‌رسند. چند سنگ‌تراش را می‌بینند که مشغول کندن سنگ هرکاره هستند. همان‌جا به کوه تکیه می‌دهند و برای رونق و برکت آن دعا می‌کنند. شیخ‌صدوق در کتاب «عیون‌الاخبار الرضا (ع)» از قول اباصلت هروی نقل می‌کند: «هنگامی‌که حضرت امام‌رضا (ع) به سناباد وارد شدند، به کناره کوهی نزدیک سناباد که از سنگش دیگ‌های سنگی درست می‌کنند، رسیدیم.

امام (ع) به تخته سنگی از کوه تکیه زدند و رو به آسمان فرمودند: خداوندا! مردم را از این کوه سود برسان و غذا‌هایی را که مردم در دیگ‌ها و ظرف‌های سنگی این کوه می‌پزند، برکت عطا فرما. سپس دستور دادند دیگ‌هایی از همان سنگ برایشان بیاورند و فرمودند: غذای مرا در هیچ ظرفی نپزید، مگر در همین ظرف‌های سنگی.» پس‌از شهادت حضرت (ع) زائرانی که به شوق آستان‌بوسی سلطان خراسان به این دیار می‌آمدند، چون این روایت را شنیده یا خوانده بودند، ظروف ساخته‌شده با سنگ هرکاره را برای مصرف یا به قصد سوغات می‌خریدند. اشتیاق برای این ظروف که از قضا، طبخ غذا به دلیل مقاومت آن در‌برابر آتش، در آن بسیار مطبوع‌تر از دیگر ظروف بوده است، آن‌چنان رونق می‌گیرد که به قطب اقتصادی و صنعت تراز اول مشهد بدل می‌شود.

از خلج تا کوهسنگی

ناگفته نماند سوای کوهسنگی، معادن سنگ هرکاره را در کوه‌های خلج هم می‌توان یافت؛ به‌همین‌دلیل برخی منابع حضور ثامن‌الحج (ع) را در پای این کوه نوشته‌اند. برای نمونه دکترعلی شریعتی در کتاب «راهنمای خراسان» پس‌از آنکه معادن مشهد را کرومیت، آهن، فیروزه، مس و سرب، منیزیت و نمک معرفی می‌کند می‌نویسد: «در کوه‌های فروند و عباس‌آباد (منتهی‌الیه غربی خراسان) سنگی به نام پازر وجود دارد که سبزرنگ است و از آن سرمه‌دان، تسبیح، ماهی تسبیحی، چوب سیگار، پیپ و اشیای زینتی می‌سازند. این سنگ پس‌از آنکه مدتی در روغن کرچک می‌ماند، شفافیت بسیار می‌یابد و به‌اصطلاح «نخ‌نما» می‌شود.

همچنین در کوه‌های جنوبی خراسان، کوهی است به نام «خلج» که سنگ نرم و خاکستری رنگی دارد و به‌دلیل نرمی در سنگ‌تراشی بسیار استفاده می‌شود. مشهدی‌ها قرن‌هاست از این سنگ در ساخت ظروف آشپزخانه و انواع دیزی بهره می‌برند و به‌تازگی برخی هنرمندان از آن مجسمه‌های زینتی، میز، روکش میز و بشقاب و ظروف مختلف می‌سازند. مردم معتقدند که امام‌رضا (ع) در هنگام ورود به توس، در خلج منزل کرده و برای استراحت به این کوه تکیه زده است؛ به همین دلیل هم امروز غذا و به‌ویژه آبگوشتی که در هرکاره‌های سنگی ساخته می‌شود، بسیار خوشمزه است.»

در‌واقع مشهدى‌ها به‌دلیل وجود این برکت، سنگ‌تراشاﻧﻰ ماهر و زبردست بار می‌آیند که هنر دستشان، چون میراﺛﻰ در پُشته کاروانان و توشه بازرگانان از دیارى به دیارى دیگر می‌کوچیده است. این صنعت آن‌چنان در شهر رونق داشته که در ادامه بازار زنجیر و در قسمت شمالی آن، بازاری به نام بازار سنگ‌تراش‌ها ساخته می‌شود و در آن صنعتگران این حرفه، ظروف سنگی زینتی مانند هرکاره، کوزه، قلیان، قدر، جام دوات، سنگ‌قبر و ظروف آشپزخانه و لوازم زینتی می‌تراشیده‌اند.