پایگاه اجتماعی در ماه محرم

مراسم عزاداری در طول تاریخ و در ادوار مختلف اثرات اجتماعی فراوانی داشته است. علاوه بر تأثیرات فردی، می‌توان گفت انسجام اجتماعی، هویت بخشی، الگوپذیری، ایجاد پیوند‌های فرانسلی و... تنها بخشی از کارکرد‌هایی است که مناسک عاشورا با خود دارد.

این در حالی است که جامعه شناسان ما درباره مناسک عاشورا بی تفاوت بوده و این مسئله را کمتر مورد بررسی قرار داده اند، حال آنکه پدیده‌ای به این وسعت که هر سال تکرار می‌شود جای بررسی و تحلیل عمیق از منظر جامعه شناسی دارد. در میان جامعه شناسان اسلامی ابن خلدون که برخی از محققان او را پدر جامعه شناسی می‌دانند، به نقش آیین‌ها و آداب دینی توجهی خاص داشت.

در اعتقاد ابن خلدون آیین دینی هم چشمی و حسد به دیگران را که در میان خداوندان عصبیت یافت می‌شود، زائل می‌کند و وجه را تنها به سوی حق و راستی متوجه می‌سازد. اگرچه این نوع نگاه به نوعی تقلیل کارکرد‌های مناسک عاشوراست، اما به هر روی از موارد نادری است که توسط جامعه شناسان اسلامی به آن پرداخته شده است.

هرچه داریم از محرم است

امام خمینی (ره) از جمله علمایی بود که به تأثیرات و وجوه سیاسی و اجتماعی مناسک و عزاداری‌های عاشورایی اشاره داشت و بر آن تأکید کرد. امام (ره) در این باره می‌فرماید: «اگر قیام حضرت سیدالشهدا (ع) نبود، امروز هم ما نمی‌توانستیم پیروز شویم. تمام این وحدت کلمه‌ای که مبدأ پیروزی ما شد، به خاطر این مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد...، این محرم را زنده نگه دارید. ما هرچه داریم از این محرم است و از این مجالس... اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی‌شد.»

اگرچه عزاداران حسینی در ابتدا ممکن است به کارکرد‌ها و اثرات مناسک عاشورا توجهی نداشته باشند و عشق و ارادت آن‌ها به امام حسین (ع) سبب عرض ارادت آن‌ها و برگزاری مناسک عزاداری باشد، کارکرد‌هایی که مناسک عاشورایی در پی دارد نتیجه طبیعی برگزاری چنین مراسمی است. یک جامعه مذهبی و دینی ساختار‌های اجتماعی خاص خود را دارد و ما در معرض این تهدید هستیم که جامعه از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های اجتماعی خود غفلت کند و به این سمت برود که از ظرفیت‌هایی که در دنیای غرب وجود دارد استفاده کند.

هیئت، پایگاه اجتماعی

هیئت به عنوان یک ساختار شیعی با محوریت یک امر مقدس دینی به طور خاص با بحث ولایت اهل بیت (ع) تشکیل شد. هدف از هیئت عزاداری برای یک امام مظلوم بود که ظرفیت‌های فراوان اجتماعی ایجاد کرد. در بحث‌های کلان اجتماعی هیئت‌ها پایگاه‌های شدند برای اعتراض بر ساختار‌های ظالمانه. در هر منطقه و شهر افرادی با هزینه‌های خودشان برای امام حسین (ع) جلسه می‌گرفتند و از ظلمی که بر ایشان رفته بود شکوه می‌کردند. ما این ظرفیت‌ها را هم در بحث‌های کلان می‌بینیم و هم در بحث‌های خرد و جزئی.

در بحث‌های کلان اجتماعی هیئت‌ها پایگاهی شدند برای اعتراض بر ساختار‌های ظالمانه. در هر منطقه و شهر افرادی با هزینه‌های خودشان برای امام حسین (ع) جلسه می‌گرفتند و از ظلمی که بر ایشان رفته بود شکوه می‌کردند.

هیئت‌های مؤتلفه که قبل از انقلاب شکل گرفت بسیار به شکل گیری نظام اسلامی کمک کرد. این ظرفیت امروز هم وجود دارد. یکی از آسیب‌هایی که رهبرمعظم انقلاب در چند سال اخیر درباره آن تذکر داده اند، خطر هیئت‌های سکولار بود. یعنی هیئت‌هایی که صرفا به عزاداری می‌پردازند و کارکرد‌های اجتماعی عزاداری را مورد توجه قرار نمی‌دهند و از آن فاصله می‌گیرند. از منظر آن‌ها مهم نیست امام حسین (ع) چرا کشته شده است، بلکه مهم این است که بر حضرت باید گریست.

برکاتی که هیئت دارد

در یک جامعه اسلامی خیلی مهم است که الفت و انسجام اجتماعی چگونه شکل می‌گیرد. در یک جامعه غیر اسلامی انس اجتماعی در میتینگ‌ها و کارناوال‌ها شکل می‌گیرد، ولی در جامعه اسلامی این امر بر مبنای یک عبادت شکل می‌گیرد. مثلا در یک مسجد مؤمنین روزانه سه بار یکدیگر را می‌بینند که این خود بسیار در انسجام اجتماعی مؤثر است.

در هیئت‌ها مردم با یک رقت قلب حضور می‌یابند و نگاه هایشان نسبت به هم صمیمی است و دوست دارند به هم خوبی کنند؛ لذا در چنین فضا‌هایی یکدیگر را می‌بینند که این دید و بازدید‌ها به انسجام اجتماعی بسیار کمک می‌کند.

این انسجام اجتماعی بر محور یک امر معنوی شکل می‌گیرد و این مسئله هیئت‌ها را به عنوان یک جریان اجتماعی با دیگر جریان‌های اجتماعی در دنیا متمایز می‌کنددر گذشته سبک زندگی این گونه بود که مردم بیشتر با هم مأنوس بودند.

با پیشرفت زندگی شهرنشینی و وسایل ارتباط جمعی، ارتباطات مردم با هم کم شده است. در مناطقی که هیئت‌ها به صورت برجسته‌تر برگزار می‌شود، این مسئله باعث می‌شود زمینه ارتباطات بیشتر شود و تعاملات اجتماعی ما را به سنت‌های خوب خودمان باز  گرداند؛ لذا این انسجام اجتماعی بر محور یک امر معنوی شکل می‌گیرد و این مسئله هیئت‌ها را به عنوان یک جریان اجتماعی با دیگر جریان‌های اجتماعی در دنیا متمایز می‌کند.

یکی از ظرفیت‌های اجتماعی هیئت‌ها بحث آموزش است. برکاتی که هیئت عزاداری در مقوله آموزش و فرهنگ سازی ایجاد کرده بی نظیر است. به این معنا که اگر شما بخواهید یک جلسه برای آموزش مسائل مختلف برگزار کنید و افرادی را جمع کنید باید هزینه‌های مختلفی را پرداخت کنید. اما هیئت‌های عزاداری به صورت کاملا مردمی و با هزینه‌های مردمی برگزار می‌شود که در دنیا نظیر ندارد. این فرصتی را به دست می‌دهد که بتوان فرهنگ سازی کرد و آموزش‌هایی را ارائه داد.

انسان موجودی اجتماعی است و وقتی انسان‌ها دور هم جمع می‌شوند احساس قدرت می‌کنند؛ مخصوصا در جامعه‌ای که فضا علیه آن‌ها باشد. در زمان اهل بیت (ع) که دوره فشار‌های شدید بود اهل بیت (ع) شیعیان را تشویق می‌کردند که دور هم جمع شوند و جلساتی را ترتیب دهند. مثلا امام صادق (ع) می‌فرمایند: «من خیلی جلساتی را که شما در احیای امر ما برگزار می‌کنید دوست دارم.» حساسیت‌ها در مورد جلسات عزاداری برای امام حسین (ع) یا زیارت حضرت در مقاطعی مانند دوران بنی امیه و بنی عباس زیاد بود.

شکل گیری چنین جلساتی باعث قوت قلب برای شیعیان بود. چیزی که باعث شده است شیعه حرارت خود را حفظ کند، همین عزاداری هاست که در طول تاریخ آن را حفظ کرده است.

اولین بار حضرت امام (ره) توانستند جامعه شیعی را متوجه ظرفیت‌های اجتماعی و سیاسی عزاداری بکنند. قبل از امام (ره) در حوزه ما این طور بود که بیشتر آقایان به ثواب گریه توجه می‌کردند و بر کارکرد‌های اجتماعی و سیاسی آن توجه نداشتند. حضرت امام می‌فرمایند: «گریه ما گریه سیاسی است.» لذا امام (ره) را در این مورد باید احیاگر دانست.

عالی‌ترین سطح تأثیرگذاری هیئت‌ها هم در دوره انقلاب است. امام (ره) توانستند ظرفیت هیئت را به دل بستر‌های اجتماعی و سیاسی بکشانند و تحولات عمیقی ایجاد کنند.