تأملی در مسیر کاروان اسرای اهل بیت (ع)

مسیر جغرافیایی کاروان اسرای اهل‌بیت (ع) از کوفه تا شام، از موضوع‌های تاریخی بسیار مهم مربوط به اربعین حسینی است و مطالعه این موضوع، از آن رو اهمیت دارد که شناخت دقیق منزلگاه‌های کاروان اسرای اهل‌بیت (ع) در طول این مسیر، می‌تواند در بررسی زمان موردنیاز برای سفر این کاروان و تشخیص مسئله بازگشت یا بازنگشتن آن‌ها به کربلا در روز بیستم صفر سال ۶۱ قمری، تعیین‌کننده باشد.

در دو دهه اخیر، کتاب‌های فراوانی، اغلب به زبان عربی، درباره مسیر جغرافیایی کاروان اسرای اهل‌بیت (ع) از کوفه تا شام منتشر شده است که بیشتر آن‌ها فاقد نوآوری و تکرار مکررات کار‌های قبلی است. ضمن تحقیقات انجام شده درباره بازگشت کاروان اسرای اهل‌بیت (ع) به کربلا در روز اربعین، بررسی مسیر اسرا با توجه نویسندگان و پژوهشگران رو به‌رو شده است، البته گاه برخی از آنان بر اساس پیش‌فرض خود، مبنی بر رسیدن یا نرسیدن کاروان در تاریخ مزبور، به تعیین مسیر پرداخته‌اند.

به طور کلی مهم‌ترین مانع در شناخت و تعیین مسیر جغرافیایی کاروان اسرای اهل‌بیت (ع) از کوفه تا شام، همان‌طور که شماری از پژوهشگران معاصر گوشزد کرده‌اند، این است که در هیچ یک از منابع تاریخی معتبر و دست اول، آگاهی‌های درخوراعتمادی در این‌باره به چشم نمی‌خورد. ازاین‌رو، با توجه به فقدان نص تاریخی صریح، لازم است از شواهد تاریخی دیگری برای تعیین و تشخیص مسیر احتمالی استفاده کرد.

زیارتگاه‌های سر امام حسین (ع) و اسرای کربلا

نکته‌ای که تاکنون بسیاری از پژوهندگان مسئله اربعین حسینی به آن توجه نکرده و غافل مانده‌اند، این است که در شماری از شهر‌های واقع در طول مسیر سلطانی، زیارتگاه‌های متعددی مرتبط با کاروان اسرای کربلا و سر امام حسین (ع) وجود داشته که برخی از آن‌ها تا روزگار حاضر نیز باقی مانده است. منابع و مدارک تاریخی، نشان دهنده وجود بیشتر این زیارتگاه‌ها، دست کم از سده ششم هجری است و این مسئله به نوعی، شهرت مسیر سلطانی را به عنوان مسیر کاروان اسرای اهل‌بیت (ع) از آن دوره می‌رساند.

از مهم‌ترین این منابع، کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات، تألیف علی بن ابی‌بکر هروی است که در نیمه دوم سده ششم نگاشته شده است و نخستین و مهم‌ترین متن تاریخی موجود درباره زیارتگاه‌های جهان اسلام محسوب می‌شود و در آن، به شماری از زیارتگاه‌های منسوب به سر امام حسین (ع) و دیگر شخصیت‌های اهل‌بیت (ع)، در شهر‌های واقع در طول مسیر سلطانی اشاره شده است.

منبع دیگر، مناقب آل ابی‌طالب، اثر ابن شهرآشوب است که در آن، به آشکار شدن کراماتی از زیارتگاه‌های مشهور به «مشهدالرأس» در شماری از شهر‌های میان کربلا تا عسقلان، شامل موصل یا موصلین، نصیبین، حماه، حمص و دمشق، اشاره شده است.

در ادامه فهرستی از زیارتگاه‌های رأس‌الحسین (ع) یا مقام‌های دیگری مرتبط با شخصیت‌های اسیر در کاروان اهل‌بیت (ع) را که با استناد به منابع و مدارک قدیمی (اغلب از سده ششم یا هفتم) در شهر‌های واقع در طول مسیر سلطانی وجود داشته است، به دست می‌دهیم.

موصل / مشهد رأس‌الحسین (ع)
ابن شهرآشوب و هروی از این زیارتگاه یاد کرده‌اند و هروی آن را به عنوان «محل گذاشتن سر امام حسین (ع) در زمان عبور اسرا» معرفی کرده است.

بلد / مقام عمر بن امام حسین (ع)
بلد، شهر کوچکی در شمال موصل بوده که امروزه به نام اسکی موصل شناخته می‌شود. هروی به وجود زیارتگاهی به نام «عمر‌بن‌الحسین» در این شهر اشاره کرده که با استناد به کتیبه موجود در آن، این زیارتگاه، مقام عمر بن امام حسین (ع) در زمان اسارت وی در سال ۶۱ قمری بوده و ساختمان زیارتگاه را شخصی به نام ابراهیم بن قاسم مدائنی ساخته و خان‌القطن (سرای پنبه) در بازار کهنه شهر بلد را وقف آن کرده است.

نصیبین / مسجد امام زین‌العابدین (ع)؛ مشهدالرأس و مشهدالنقطه
ابن‌شهرآشوب به وجود «مشهدالرأس» (زیارتگاه رأس‌الحسین) در نصیبین اشاره کرده است. هروی نیز به وجود سه زیارتگاه در این شهر اشاره کرده است که عبارت بوده‌اند از: مسجد امام زین‌العابدین (ع)، مشهد‌الرأس که درباره آن گفته شده است: «در زمان بردن اسرا به شام، سر امام حسین (ع) را در این محل آویخته‌اند» و مشهدالنقطه که درباره آن گفته‌اند: «از سر امام حسین (ع) خونی در آنجا چکیده است.»

«بالس» / مشهد الحجر
«بالس» شهر تاریخی کهنی در شمال شام بر ساحل رود فرات است که در قرون اولیه اسلامی، بندرگاه کشتی‌هایی که در این رود حرکت می‌کردند، شناخته می‌شده است. بخشی از ویرانه‌های این شهر امروزه در ساحل دریاچه عظیم اسد که پس از تأسیس سد بزرگ فرات در غرب رقه به وجود آمده، هنوز رؤیت می‌شود و در چند کیلومتری آن، شهر نسبتاً جدیدی به نام «مسکنه» قرار دارد.

هروی از زیارتگاهی به نام «مشهد الحجر» در بالس یاد کرده است که به گفته وی، محل گذاشتن سر امام حسین (ع) در زمان عبور اسرا بوده است. امروزه درون قبرستانی قدیمی مشرف به ویرانه‌های شهر بالس، محلی وجود دارد که اهالی منطقه، آن را مقام رأس الحسین (ع) می‌دانند و ممکن است بقایای زیارتگاه اشاره شده هروی باشد.

حلب / مشهد الدکّه یا مشهد‌السقط (مشهد المحسن)
این زیارتگاه امروزه در سمت غربی شهر حلب قرار دارد و آن را مدفن محسن، فرزند امام حسین (ع) می‌دانند. محلی که زیارتگاه در آن قرار دارد، کوه کوچکی است که در گذشته «جوشن» نام داشته و بنا بر باور‌های کهن مردم حلب، محل توقف اسرای اهل بیت (ع) در زمان رسیدن آن‌ها به حلب بوده است و گویند در این محل، یکی از زنان امام حسین (ع) فرزندی را که از آن حضرت باردار بوده، سقط کرده است.

هروی در نیمه دوم سده ششم از این زیارتگاه یاد کرده و ابن عدیم آن را زیارتگاه شیعیان حلب دانسته است. بر اساس آنچه از تاریخ مفقود ابن ابی‌طی، مورخ شیعه حلب، نقل شده است، سیف‌الدوله حمدانی در سال ۳۵۱ قمری، سنگ قبر قدیمی محسن را در اینجا شناسایی کرده و بر آن زیارتگاهی ساخته است و این زیارتگاه در دوره حکومت‌های بعدی (بنی‌مرداس، آل‌زنگی و ایوبیان) به تدریج توسعه یافته است.

کفرطاب / مشهد رأس‌الحسین (ع)
کفرطاب از شهر‌های باستانی مناطق مرکزی شام بوده که ویرانه‌های آن امروزه در غرب روستای «خان شیخون»، در میان راه حماه و معرة النعمان باقی مانده است. در برخی منابع متأخر، به وجود یک زیارتگاه رأس‌الحسین (ع) نزدیک خان شیخون اشاره شد که کامل شحاده، باستان‌شناس سوری، محل آن را در حوالی روستای «تل‌عاس» (در جنوب ویرانه‌های کفرطاب) تعیین کرده و با استناد به شکل معماری بنا، آن را مربوط به دوره ایوبی دانسته است.

حماه / مشهد رأس‌الحسین (ع)
ابن‌شهرآشوب به وجود این زیارتگاه اشاره کرده است. امروزه در شهر حماه مسجد و زیارتگاهی تاریخی به نام «مسجد الحسنین» وجود دارد که با استناد به کتیبه‌ای بسیار قدیمی در آن، در سال ۵۵۲ قمری در دوره سلطان نورالدین محمود بن زنگی بازسازی شده و در کتیبه دیگری، از آن به نام «مشهد رأس‌الحسین (ع)» یاد شده است.

حمص / مشهد رأس الحسین (ع)
ابن شهرآشوب به وجود این زیارتگاه اشاره کرده است. گفته می‌شود که این زیارتگاه در دوره‌های بعدی به نام‌های «زاویه حسنویه» یا «مسجد علی و حسین»، به حیات خود ادامه داده است و در دوره اخیر تنها مناره آن باقی بود که آن هم به دست شهرداری حمص از بین رفت.