شاهنامه‌سرایی؛ از غرب تا شرق

غزاله حسین پور | از ۳ عنوان کتاب شاهنامه پژوه برجسته در کنار آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی رونمایی شد. روز گذشته آیین رونمایی از فیلم نامه «زال و رودابه»، مجموعه مقالات «جای پای سال ها»، مجموعه رباعی «آهوی کوهی در دشت» به قلم استاد جلال‌خالقی مطلق با حضور شماری از شخصیت‌های فرهنگی در مشهد برگزار شد.
این برنامه به همت بنیاد فردوسی شاخه توس، کانون شاهنامه فردوسی توس و انتشارات همیشه برگزار شد.

در آیینه نیاکان
دکتر علیرضا قیامتی، عضو هیئت علمی بنیاد فردوسی توس، نکاتی درباره ایرانشهر و آرمان فردوسی از سرودن شاهنامه بیان کرد: شاهنامه سند شکوهمند فرهنگ و تمدن ایرانی است. این اثر بزرگ‌ترین آیینه‌ای است که ایرانیان می‌توانند خود و گذشتگان خود را در آن ببینند. فردوسی نیز حاضرترین فرد در تاریخ ایران و آرمانش فقط اعتلای خصایص اخلاقی و انسانی و نام ایران بوده است. ۱۷۰۰بار آمدن نام ایران در شاهنامه او نشان از علاقه‌ای دارد که او به حفظ این خاک داشته است؛ برخلاف عقیده عده‌ای که می‌گویند او برای نان و نام به خلق شاهنامه روی آورده است.
این شاهنامه پژوه در ادامه صحبت‌های خود بیت‌هایی از شاهنامه را شاهد سخنان خود آورد.

شاهنامه سرایی از شرق تا غرب
در وصف اهمیت کار سترگ خالقی مطلق روی شاهنامه فردوسی، بسیار گفته و نوشته شده است. دکتر آرش اکبری مفاخر، دیگر عضو هیئت علمی بنیاد فردوسی مشهد، نیز در این راستا از تقسیم شاهنامه پژوهی به ۲ دوره قبل و بعد از استاد یاد کرد.
او همچنین در بخشی از سخنان خود، ضمن ارائه مقاله ا‌ی با عنوان «ببرِ بیان یا ببر و بیان» که زیر نظر استاد خالقی مطلق نوشته است، حماسه سرایی در ایران را در ۲ شاخه ایران خاوری و باختری تقسیم کرد و توضیح داد: حماسه سرایی ایران خاوری از زمان زرتشت آغاز می‌شود، اما درباره ایران باختری شروع آن از روزگار هخامنشیان و ماد‌ها و تمدن ایلام است.
نویسنده کتاب «در کوی آرشان» در این ارائه، مطالبی درباره شاهنامه سرایی در ایران غربی بیان کرد و از داستان‌های مستقلی گفت که هیچ گونه نمونه شرقی و به زبان فارسی ندارند. «رزم نامه کنیزک» و «رزم جامه‌های رستم» از مهم‌ترین این داستان هاست که اکبری مفاخر برشمرد.

 

 

 

عزت نفس آموزنده یک پژوهشگر
هومن عباس پور، مدیرمسئول انتشارات همیشه و گردآورنده شماری از نوشته‌های دکتر خالقی مطلق در قالب کتاب، در آغاز گفته‌های خود تأکید کرد که شاهنامه پژوهی پس از انتشار شاهنامه به تصحیح خالقی وارد دوران تازه‌ای شده است. او ادامه داد: خالقی مطلق اشتباهات رایج در شاهنامه پژوهی را اصلاح کرد. همچنین با زحمات و فعالیت‌های ایشان در این عرصه، متوجه این نکته شدیم که شاهنامه خوانی آن قدر‌ها هم آسان نیست.
گفته شده است که مایه و منبع اصلی حکیم ابوالقاسم فردوسی در سرایش شاهنامه، متن منثور شاهنامه ابومنصوری بوده است. عباس پور در این باره با یادآوری این دیدگاه که فردوسی منبع شفاهی نداشته و هر آنچه به نظم درآورده، عینا بر پایه نسخه کمابیش ازمیان رفته متن مدنظر بوده است، اضافه کرد: دکتر خالقی در مقاله‌ای به این دیدگاه پرداخته است. طبق این مقاله، گویی فردوسی پازلی را می‌چیند که بیشتر قطعه‌های آن گم شده است. نظریه خالقی مطلق این است که شاهنامه ابومنصوری –که به طور کامل در شاهنامه فردوسی به نظم درآمده- از آمیختن مطالب ۴منبع تدوین شده است؛ خدای نامه، اخبار رستم، داستان اسکندر و داستان یزدگرد. از خدای نامه و اخبار رستم چیزی به دست ما نرسیده و از شاهنامه ابومنصوری فقط مقدمه آن در دست است.
این ناشر و ویراستار در پایان خاطرنشان کرد که باید از خالقی روش شناسی سالم و علمی و کوشایی و عزت نفس محققان را آموخت.

تاریخچه یک بنای ملی
سیدمسعود ریاضی، عضو شورای اسلامی شهر مشهد و رئیس کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس در این شورا، تاریخچه‌ای از بنای آرامگاه فردوسی بیان کرد: حدود سال۱۳۰۰ حرکتی ملی برای ساخت دوباره آرامگاه فردوسی شکل گرفت. در این زمینه سال۱۳۰۲ ملک الشعرا بهار نامه و درخواستی نوشت و سال۱۳۰۵ یکی از نمایندگان زرتشتی مجلس مأمور شد که محل آرامگاه حکیم را شناسایی کند. سرانجام از میان طرح‌هایی که معماران ارائه کردند، طرح آقای طاهرزاده منتخب شد. بنایی که به دنبال آن ساخته شد، پس از مدتی به سبب در نظر نگرفتن نوع خاک و شرایط اقلیمی دچار مشکلاتی شد و در دوره پهلوی دوم بازسازی بنا انجام شد. برای این امر باید آرامگاه جابه جا می‌شد؛ به همین دلیل استخوان‌های فردوسی بزرگ به مدت ۳ سال در جایی دیگر نگهداری شد تا پس از بازسازی دوباره به خاک سپرده شود. درنهایت مکان کنونی حاصل تمامی زحمات بود.
نماینده مردم مشهد در شورای شهر همچنین از فعالیت‌های مدیریت شهری در رابطه با آرامگاه فردوسی گفت: سال گذشته شهرداری مشهد و میراث فرهنگی توافق نامه امضا کردند و مدیریت شهری اجازه پیدا کرد ساخت فضای مقابل بنا به نام جلوخان را آغاز کند. ازجمله کار‌هایی که در این راه صورت گرفت، می‌توان به ساخت مجسمه‌های گوناگونی از داستان‌های شاهنامه اشاره کرد که در نزدیکی آرامگاه نصب شده است و ۶مجسمه دیگر هم تا پایان سال نصب خواهد شد. ریاضی اظهار امیدواری کرد در آینده نزدیک، این پیش بینی که آرامگاه فردوسی بتواند ۵/۴ میلیون گردشگر جذب کند، به واقعیت بپیوندد.

شاهکاری که سرتاپایش ایران دوستی است
مهم‌ترین بخش آیین رونمایی از ۳ کتاب دکتر جلال خالقی مطلق، سخنرانی خود استاد بود. او با ستایش نقالیِ کودکی هنرمند که در این مراسم برنامه اجرا کرد، گفت: تعجب می‌کنم از اینکه کسانی شاهنامه و فردوسی را جزو شناسنامه ملت ایران ندانند. در میان همه آثار ملی، شاهنامه ارزش و اعتباری دیگر دارد. این اثر بزرگ نشان می‌دهد که فارسی زبان ملی ما و قادر به بیان خیلی مسائل است.
مصحح برجسته شاهنامه فردوسی اهمیت شاهنامه برای تاریخ و آداب و رسوم ایرانی را انکار ناپذیر دانست و افسانه‌های ایرانی را بهترین نمونه‌های ملی گرایی معرفی کرد. او افزود: فردوسی فقط شاعر نبود، برای درک این موضوع کافی است دیگر حماسه‌های ملی را با شاهنامه مقایسه کنیم. دردی که شاهنامه دارد با دیگر آثار متفاوت است. حتی محققان غربی معتقدند شاهنامه از آغاز تا پایان، ستایش ایران دوستی است.
این ایران شناس و استاد برجسته ادبیات فارسی به مناسبت نزدیکی سنت دیرینه آغاز زمستان نیز توضیحاتی درباره ریشه آرامی واژه «یلدا» و ارتباط آن با تولد حضرت مسیح (ع) ارائه کرد و گفت که خود او تعبیر «شب چله» را به «شب یلدا» ترجیح می‌دهد.
خالقی مطلق درباره ۳ کتاب رونمایی شده در این برنامه نیز توضیح داد: «زال و رودابه» نمایش نامه یا فیلم نامه‌ای است که برای جوانان نوشته شده است. «جای پای سال ها» مجموعه‌ای از ۲۰مقاله من است و با وجود اینکه خود را شاعر حرفه‌ای نمی‌دانم، «آهوی کوهی در دشت» ۱۲۰رباعی از حدود ۴۰۰رباعی سروده شده مرا دربرمی گیرد.

در حاشیه
این آیین حاشیه‌های هم داشت از جمله اجرای یکتا عسگری، کودک نقالی که از خوزستان آمده بود و نقالی اش مورد توجه حاضران قرار گرفت، از بخش‌های جذاب برنامه بود. همچنین عضو شورای شهر در جریان سخنرانی خود غزلی را که درباره ایران سروده بود، برای مخاطبان خواند.