گزارشی از آینده بازار فرش باقی‌مانده دوره تیموری

شوشتری - تصویر اول می‌تواند بازاری باشد که سقف چوبی‌اش درحال فروریختن است، تصویر دوم می‌تواند بازاری باشد که هر لحظه بیم آتش‌سوزی در آن می‌رود، همچون زمان رضاشاه. تصویر سوم می‌تواند بازاری باشد که بی‌سلیقگی در ظاهرش همچون کشیدن گچ روی آجر‌های قدیمی و آسفالت کف آن فاتحه خوانده بر تلفیق روح‌نواز رنگ‌ها و تصویر صدم می‌تواند بازاری باشد که همچون دهه ۵۰ خرابی گریبانش را گرفته است.

 

همه این تصویر‌ها درحالی است که می‌توان تصویر‌های دیگری هم برای این بازار درنظر گرفت. بازاری که هم از نظر قدمت و هم معماری با نام بازار قدیمی فرش، الماس بازار‌های مشهد است. تصویر‌های جدید می‌تواند بازاری باشد که سقفش با آجر‌های سفالی گنبدی شده و نورگیرهایش هر روز خورشید را برای تماشای رنگ لاکی فرش‌ها به دالانش دعوت می‌کند.

 

دیگر تصویر می‌تواند بازاری باشد که کف آن از همان نمونه‌های دوره ناصری آجرشده است، تصویر سوم آن هم می‌تواند بازاری باشد که حوض انبار چهل‌پایه‌اش جایی برای رفع خستگی رهگذر شده و تصویر صدم آن هم بازاری است که تا قدمت به آن رسید، سفر کنی به دوره قاجار در بیش‌از یک قرن قبل و بگویی خداراشکر که لابه‌لای تمام ساختمان‌های غول‌آسایی که سر راهم سبز شد، چشمم به جمال بازار قدیمی افتاد. البته همه این تصویر‌ها درست است. اگر امروز پا در بازار قدیمی فرش مشهد که تکه‌ای از تاریخ، هویت و فرهنگ کشور است بگذارید، تصویر‌های نخست را به چشم خواهید دید. تصویر‌هایی که آینده روشنی را ترسیم نمی‌کنند، اما قرار است تمام این تصویر‌ها پاک شود و به‌جای آن تصویر‌های دیگری بنشیند که طرح مرمت و بازسازی رقم خواهد زد. طرحی که در مرحله اول به‌صورت آزمایشی از ۲ مغازه آغاز شده و این روز‌ها به سقف رسیده است.

در این شماره شهرآرامحله هم‌زمان با روز‌های پایانی مرمت ۲ مغازه از بین حدود ۷۰ مغازه بازار قدیمی فرش روایت‌هایی خواهیم داشت از زبان نماینده مشاور طرح مرمت بازار و مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی در بافت اطراف حرم مطهر. روایت‌هایی که نشان می‌دهد اگر اعتبار تأمین شود و مشارکت کسبه و شهرداری باشد، در یک‌سال آینده ظاهر دیگری از قدیمی‌ترین بازار مشهد خواهیم دید.

آخرین کف کشف‌شده
نخستین گردوخاک ابتدای تابستان امسال در بازار فرش بلند شد. گرد‌وخاکی که ناشی از کنده‌کاری گروهی از باستان‌شناسان بود تا با پیش‌آمدن طرح مرمت، بتوانند آنچه پیشینه بازار بیان می‌شود و می‌گوید این بازار باقی‌مانده دوره تیموری است را ثابت کند.

تا حدود ۲ ماه قبل این کنده‌کاری ادامه داشت تا اینکه با رسیدن به عمق بیش‌از ۴ متری و بالا آمدن لایه‌های اصلی خاک متوقف شد. همه در این جست‌وجو دنبال تاریخ بودند، تاریخی به بلندی چندصدسال قبل. حال ساسان نوروزی، نماینده مشاور طرح مرمت بازار، می‌گوید: از شواهد تاریخی به‌هیچ‌وجه دقت ۱۰۰ درصدی تاریخی به‌دست نمی‌آید.

او این توضیح را به صحبت‌هایش اضافه می‌کند: اینکه بگوییم گروه باستان‌شناسی در بازار کاوش کرده تا به مستنداتی که بازار مربوط به چه دوره‌ای است دست‌یابند، تصور درستی نیست. البته آن‌ها اطلاعات زیادی پیدا کردند و بررسی سالیانی آن (تشخیص دوره) که براساس کربن موجود در اثر یا زمان پخت سفال و... انجام می‌شود، کاری سخت و زمان‌بر است. به همین دلیل ما می‌توانیم بگوییم در کف‌یابی بازار از سوی گروه باستان‌شناسی آجر‌های ۲۰ تا ۲۸ سانتی‌متری پیدا شده است.

 

ردزنی دیوار مغازه‌ها نشان داده است تا عمق ۳ متر و ۸۰ سانتی‌متری زیرزمین ادامه پیدا کرده‌اند و حتی خرند آجری (آجرچینی عمودی) آن‌ها تا حدودی سالم است. هاونگ بیرون آمده و سفال‌های شبیه دوره قاجار تا صفوی فراوان یافت شده است. در عمق ۷۰ تا ۷۵ سانتی‌متری کف سنگ‌فرش دیده شده و در عمق ۳ تا ۴ متری کف سنگی تیره بیرون آمده است و نمونه‌های مشابه دیگری که حتما نشانه‌های صفوی و تیموری را دارند.

گام اول، ۱۲ سال قبل
هفته گذشته مرمت نخستین مرحله بازار فرش که از ۳ ماه گذشته آغاز شده بود به قسمت سقف رسید تا به‌زودی در ظاهر ۲ مغازه روبه‌روی هم در دل بازار، آنچه را ببینیم که بی‌شباهت به دوره پویایی آن در زمان قاجار نیست.

مرمتی که بعد از گذشت ۱۳ سال از ثبت‌ملی آن آغاز شده‌است، اما گویا تاریخ پیگیری برای این مرمت خیلی بیشتر است. آن‌طور که نوروزی می‌گوید: هنوز بازار قدیمی فرش ثبت‌ملی نشده بود که در سال‌های ابتدایی دهه ۸۰ دو نفر از اصلی‌ترین افراد این بازار به‌نام‌های آقای مصطفوی و آقای حسین‌زاده پا پیش گذاشتند.

نوروزی ادامه می‌دهد: در همان سال‌های ابتدایی دهه ۸۰ با دانشجوهایم درحال بازدید از بازار بودیم که این ۲ نفر شماره‌ام را گرفتند و بعد در جلسه حضوری از بیم خرابی آن درخواست مرمت را مطرح کردند. آن زمان هنوز بازار ثبت‌ملی نشده بود. به همین دلیل آقای شیبانی و خانم باقرنژاد که دانشجوهایم محسوب می‌شدند، کار‌ها را برای ثبت در دست گرفتند و پرونده را آماده کردند. درنهایت با پیگیری‌های مختلف در سال ۱۳۸۵ بازار ثبت‌ملی شد.

بعد از این تاریخ همان ۲ نفر پیشنهاددهنده اولی و تعداد دیگری از بازاری‌ها مکرر موضوع مرمت را پیگیری کردند، مسئولی هم قولی می‌داد، اما فقط در حد وعده. البته در این بین اختلاف‌هایی هم وجود داشت که جلو به نتیجه‌رسیدن موضوع را می‌گرفت.

 

بازار قاجاری
کم‌کم شن، خاک و آجری که برای مرمت ۲ مغازه از ۳ ماه قبل در بازار ریخته شده بود، دارد جمع می‌شود. مرمتی که آزمایشی اجرا شد تا هم نمونه جزئی از کل را مشاور ببیند و هم ترغیبی باشد برای دیگر کسبه.

البته این طرح که می‌خواهد مردم را بعد از گذشت حدود یک‌قرن دوباره به دوره قاجار ببرد، از دل چند گزینه بیرون آمده‌است. گزینه‌هایی که مشاور منتخب از دانشگاه خیام مشهد داده است. نوروزی گفتن از طرح‌ها را با گریزی به ۱۳ تا ۱۴ سال قبل آغاز می‌کند و می‌گوید: در همان صحبت‌های ابتدایی که بزرگان بازار آن زمان برای مرمت مطرح کردند، حرف از بازار تبریز بود، بازاری به سبک دوره قاجار.

بعد از آنکه شهرداری مشهد دانشگاه خیام را به‌عنوان مشاور طرح انتخاب کرد، ۳ گزینه پیشنهاد شد. نخستین آن حفظ به‌شیوه دوره پهلوی اول یعنی سقف چوبی بود، گزینه دوم در اجرای طرح به‌شیوه نیمه پهلوی اول و نیمه دوره ناصری (قاجاری) خلاصه می‌شد و سومین گزینه هم مرمت فقط به‌شیوه دوره قاجاری بود. هر ۳ گزینه برای بررسی و تصویب ارائه شد و از بین آن‌ها گزینه آخر که شباهت زیادی دارد به آنچه در بازار تبریز است و خواسته خیلی از بازاری‌ها هم همین است، از سوی وزارت میراث‌فرهنگی تأیید شد.

خداحافظی با سقف چوبی
سقف چوبی بازار فرش که یکی از مشخصه‌های تاریخی و قدیمی‌بودن آن است، تغییر می‌کند. سقف تاکنون چندبار بازسازی شده است که آخرین آن به دوران بعد از آتش‌سوزی پهلوی اول برمی‌گردد. این سقف چوبی که بار‌ها آذین‌بسته و چراغانی شده است (نمونه لامپ‌ها هنوز از سقف با وضعیت ناجوری آویزانند) به‌زودی جمع می‌شود تا جای آن را سقف آجری بگیرد.

نوروزی این سقف را همراه با تمام آنچه در مرمت اجرا خواهد شد، چنین تشریح می‌کند: طبق طرح، مرمت براساس دوره ناصری از کف تا سقف (۲ طبقه) در بازار فرش آجر خواهد شد که ارتفاع ۵/۸ متری دارد. دیواره بین مغازه‌ها بالا خواهد آمد. لبه آجری برای مغازه‌ها ساخته می‌شود. کف کامل سنگ‌فرش می‌شود. سقف هم به حالت بازار تبریز یعنی گنبدی و کاملا پوشیده درمی‌آید. نور بازار هم از طریق نورپردازی و نورگیر‌های فراوان سقف آجری تأمین خواهد شد. ناگفته نماند که به‌زودی بخش اول برداشتن سقف چوبی برای اجرای سقف آجری به پایان خواهد رسید.

 

سردری مشابه سردر بازار سرشور
بازار فرش را طبق تاریخچه‌اش قطعه جداشده بازار سرشور می‌خوانند که خیابان شهید اندرزگو باعث و بانی این جدایی بوده است. حال هر ۲ بازار در ۲ سمت خیابان مرمت می‌شوند. به‌تازگی نصب سردر بازار سرشور آغاز شده است و گویا مشابه همان بعد از پایان مرمت بازار فرش در ورودی این بازار هم نصب خواهد شد.

نوروزی دلیل این تشابه را نشان‌دادن گذشته متصل این ۲ بازار می‌داند: این بازار‌ها در گذشته یکی بوده‌اند، پس در مرمت باید به نحوی این را نشان داد. سعی کرده‌ایم با تشابه سردر به مردم همین موضوع را نشان دهیم. البته سردر بازار فرش کمی ساده‌تر از سردر بازار سرشور که این روز‌ها درحال اجراست، عملیاتی خواهد شد.

بازار فرش ۶ برادر در ایران دارد
با مرمت بخش زیادی از همان ۲ مغازه گویی چشممان به جمال بازار فرش روشن‌تر شده است. مرمتی که تا حدود زیادی این روز‌ها زیبایی‌اش را نشان می‌دهد، اما اگر بخواهیم تمام‌وکمال آن را قبل از پایان ببینیم، باید نگاهی بیندازیم به ۶ بازار قدیم دیگر در کشور که به‌علت شباهت در ظاهر بعد از مرمت، گویی با بازار فرش ما مشهدی‌ها برادر شده‌اند.

طبق گفته‌های نماینده مشاور طرح مرمت و بازپیرایی بازار فرش مشهد تاکنون ۶ نمونه طرح مرمتی بازار فرش مشهد در کل کشور انجام شده است. در همین راستا هم ابتدای کار مشاور طرح بازار تبریز به مشهد دعوت شد تا گروه طراح و مرمت بازار فرش از تجارب آن‌ها استفاده کنند. بازار عودلاجان تهران، بازار مروی‌ها در تهران، بازار (سرای) سعد‌السلطنه قزوین، بازار بزرگ تبریز، بازار بزرگ تهران (همراه با همه بازسازی‌هایش)، میدان کهنه اصفهان (امام‌علی (ع)) و بازار‌های پیرامون آن ازجمله همین نمونه‌های مشابه است.

وام برای کسبه
ده‌ها جلسه تاکنون برگزار شده است تا کسبه، شهرداری و میراث‌فرهنگی همه در مرمت یکدل شوند. این موضوع تا حد زیادی محقق شده است، اما هنوز هم معدودی از کسبه مخالفت‌هایی می‌کنند که آن هم بیشتر به دلیل هزینه‌هاست. گویا برخی از همین کسبه که میلیارد‌ها تومان قالی دست‌باف در مغازه‌هایشان انبار است، برای پرداخت این هزینه‌ها مشکل دارند!

نوروزی البته این مخالفت را به موضوعات دیگری هم ربط می‌دهد و در حل آن هم می‌گوید: پیشنهاد تأمین هزینه برای کسبه از طریق وام ارائه شده‌است. پیشنهادی که آقای کلائی، شهردار مشهد، با آن موافقت کرده و این روز‌ها شهرداری منطقه ثامن درحال رایزنی با بانک شهر دراین‌باره است. از همین رو اگر کاسبی هم در دادن ۵۰ درصد سهم مشارکتی‌اش مشکل داشته باشد، می‌تواند طبق همین مصوبه وام بگیرد. بعد کم‌کم قسط‌ها را به بانک پرداخت کند تا فشار مالی هم نداشته باشد.

ناگفته نماند اگر چنین طرحی که نجات‌دهنده بازار تاریخی فرش مشهد از خرابی است، درگیر تأمین پول شود و به اختلاف در این موضوع بخورد، احیای آن سریع و صحیح پیش نخواهدرفت و این یعنی تهدید بزرگ صلابت بازار فرش.

نگران از سرنوشت انتهای بازار‌
نمی‌شود نگران نبود. نگران از اینکه سرنوشت بخش پایانی بازار فرش (یک‌سوم بازار) چه می‌شود. همان بخشی که در تملک آستان قدس رضوی است. تغییر مدیریت‌ها در چندسال گذشته باعث شده است تا طرح در این قسمت به تأیید نهایی نرسد.

البته کاسب‌های بازار هم همین نگرانی را دارند. کاسب‌هایی که در انتهای بازار حجره دارند و می‌ترسند طرح مرمت برای این بخش را آستانه تأیید نکند و همان بلایی که سر بازار در دهه ۵۰ آمده و باعث شده است تا بخشی از بازار در قسمت اتصال به حرم مطهر، مسجد شاه و حمام مهدی‌قلی‌بیک خراب شود، گریبان این یک‌سوم را هم بگیرد.

نماینده مشاور طرح مرمت و بازپیرایی بازار فرش مشهد به این نکته که هنوز پرونده نهایی برای مرمت قسمت پایانی بازار فرش (در تملک حرم مطهر) به تأیید آستان‌قدس نرسیده است، تأکید می‌کند: اگر به گذشته آستان قدس رضوی نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که این نهاد قدم‌های بزرگ و مثبت زیادی در حفظ هویت تاریخ مشهد با مرمت مکان‌های مختلف برداشته است.

 

از همین‌رو می‌گویم آستان قدسی که مسجد شاه (هفتادوتن)، حمام مهدی‌قلی‌بیک، مسجد گوهرشاد و... را بازسازی کرده است، حتما به‌دنبال بازسازی بازار فرش هم هست.

 

مرمت طبق حریم ثبتی
اگر بخواهیم نگرانی کاسب‌ها در مرمت بخش پایانی بازار فرش را به‌نحو دیگری هم پاسخ بدهیم، می‌توانیم به قانون رجوع کنیم. قانونی که وجودش دل‌گرممان می‌کند بر اینکه مرمت در این یک‌سوم هم با همه ابهام‌هایش انجام خواهدشد.

برای آگاهی از چند‌وچون این قانون، وفا ثابتی، مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی بافت اطراف حرم مطهر، از حریم ثبتی بازار فرش می‌گوید: بازار فرش در سال ۱۳۸۵ ثبت‌ملی شد. بازاری که حدود ۷۰ حجره را شامل می‌شود و از خیابان اندرزگو شروع شده و تا ورودی غربی حرم مطهر ادامه دارد.

البته در این محدوده مسجد شاه و حمام مهدی‌قلی‌بیک هم وجود دارند که در پرونده ثبتی با بازار فرش حریم ثبتی مشترک دارند. از طرف دیگر وقتی مرمت در محدوده تاریخی آغاز می‌شود، نحوه مواجهه با اثر و اتخاذ شیوه مرمتی، میزان و مقیاس مداخله را تعیین می‌کند، بنابراین میزان مداخله حتما براساس عرصه ثبتی اثر و لزوم مرمت کل اثر نیست. با وجود این آنچه مهم است اینکه امکان دخل‌وتصرف تنها براساس ضوابط حفاظتی لحاظ شده در حریم بوده است و تخطی از آن مشمول قانون مجازات اسلامی خواهد بود. البته نباید کسبه نگران باشند، چراکه سابقه آستان قدس نشان می‌دهد خودش هم دغدغه دارد و تاکنون دست به مرمت‌های مختلف زده است.

احتمال تغییر در کف فعلی بازار
از بی‌سلیقگی‌های بزرگ بازار فرش همین بس که از آسفالت کف آن سال‌ها می‌گذرد. کفی که در کاوش‌های باستان‌شناسی برای آن نمونه‌های دیگری در عمق زمین پیدا شده است. در عمق کمتر از ۸۰ سانتی‌متر کف آجری و در عمق حدود ۴ متری کف سنگی. وفا ثابتی از پیداشدن کف آجری خوش‌حال است، چراکه آن را شبیه طرح مرمتی فعلی می‌داند و می‌گوید این موضوع طرح مرمت را تصدیق می‌کند و مدرکی است که راه را درست انتخاب کرده‌ایم.

به گفته وی به‌دنبال همین مشاور و اداره میراث‌فرهنگی در تلاش است تا اگر امکان داشت، کف فعلی بازار را کمی پایین ببرد و به کف دوره قاجاری کشف شده باستان‌شناسان برساند. با این روش هم مغازه‌ها سروشکل بهتری پیدا می‌کنند و هم مشکل ورودی حوض چهل‌پایه حل می‌شود.

خوش‌بین به مرمت تا ورودی حرم
طرح ناصری که بازار فرش به خود خواهد دید، طرحی است که وقتی تقی‌زاده، شهردار سابق مشهد، در بازدید از بافت تاریخی مشهد پا در بازار فرش گذاشت و دنیایی از زیبایی فرش‌ها، کارگاه‌های مرمت، رفو و رنگرزی فرش، خانه‌های قدیمی چسبیده به مغازه‌ها و کوچه‌های دالان‌دار جلو چشمانش آمد، دستورش را داد. طرحی که طبق گفته‌های وفا ثابتی در دوران شهرداری کلائی جدی‌تر دنبال شد و به مرحله اجرا رسید.

آن‌طور که او می‌گوید، ابتدا شهرداری منطقه ثامن با دانشگاه خیام به‌عنوان مشاور، قراردادی امضا کرد. سپس کمیته‌ای متشکل از ۳ کسبه، نماینده آستانه، نماینده اداره کل اوقاف، نماینده میراث‌فرهنگی و نماینده شهرداری شکل گرفت. کمیته‌ای که در آن از ابتدا تا آخر کسبه موافق اجرای طرح بازار تبریز بودند.

 

با همین نگاه ۲۰ جلسه که تعدادی از آن‌ها در تهران و بیشترش در مشهد بود، برگزار و طرح در کمیته فنی وزارت میراث‌فرهنگی مصوب شد. این طرح مصوب برای کل حریم ثبتی بازار است. یعنی علاوه‌بر راسته بازار ۳ مغازه داخل کوچه دالان‌دار نزدیک حوض چهل‌پایه را هم شامل می‌شود. در بخش انتهایی که هنوز تأیید نهایی آن نیامده است هم علاقه‌مند به اجرایش تا مسجد شاه و حمام مهدی‌قلی‌بیک هستیم و خوش‌بین هستیم که آستان قدس با مرمت تا ورودی غربی حرم مطهر در این قسمت موافقت کند.

او این نکات را مطرح کرد تا بر این نکته تأکید کند که میراث‌فرهنگی به‌دنبال ایجاد و احیای گذر‌های تاریخی است. در این بازار هم حمام مهدی‌قلی‌بیک، مسجد شاه، خانه‌های قدیمی، حوض چهل‌پایه و... همچون دانه‌های یک تسبیح هستند که باید با مرمت آن‌ها را به هم گره‌زد.

آغاز مرمت تعداد زیادی از مغازه‌ها
نگرانی حجره‌داران به‌ویژه آن‌هایی که هنوز هم ساز مخالف می‌زنند به موضوعات دیگری هم می‌رسد. از جمله اینکه از بخش اجرایی مطمئن نیستند. یعنی اطمینان ندارند مرمت در بازه زمانی کوتاه و با هماهنگی انجام شود، آن هم در موقعیتی که برای زمان تعطیلی آن‌ها جایگزینی درنظر گرفته نشده است و از طرف دیگر خاک که قاتل فرش‌های دست‌باف است، هر روز در بازار بلند شود.

 

مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی بافت اطراف حرم مطهر هم وقتی می‌خواهد از مرحله بعدی مرمت صحبت کند، همین مسائل را پیش می‌کشد و می‌گوید: کسبه نگران نباشند. قرار نیست مثل مرحله اول مرمت ۲ مغازه ۲ مغازه پیش برود، چراکه این ۲ مغازه در اجرای آزمایشی انتخاب شده بود.

 

وقتی مرمت آن‌ها تمام شود، ادامه کار در هر ۲ طرف از همین مغازه‌ها به سمت ورودی بازار دنبال می‌شود. یعنی حجم زیادی از مغازه‌ها باهم مرمت می‌شوند تا گرد‌وخاک کمتر بلند شود. به گفته وی بعد از آن سردر نصب می‌شود و در نهایت بخش پایانی بازار مرمت خواهدشد.

کاربری حوض چهل‌پایه هنوز مشخص نیست
بازار فرش ظرفیت کم ندارد. اگر از آنچه چشم تقی‌زاده را در بازدید سال ۹۶ خیره کرد بگذریم، به آب‌انبار ۲۸ پله‌ای خواهیم رسید که معروف به حوض چهل‌پایه است. آب‌انبار مرمت‌شده‌ای که درش سال‌هاست بسته مانده و باید بعد از مرمت بازار فرش شرایط مطلوب بازدید آن هم فراهم شود.

طبق گفته‌های وفا ثابتی این آب‌انبار تاریخی در تملک اداره کل اوقاف و امور خیریه است که برای بازشدن درهایش کاربری‌هایی به این اداره پیشنهاد شده، اما هنوز نتیجه آن اعلام نشده است. خیلی از مشهدی‌ها و زائران شاید هیچ‌وقت از ورودی غربی حرم مطهر راهی این صحن‌وسرا نشده باشند. ورودی‌ای که برای رسیدن به آن باید از دل بازار قدیمی فرش گذشت. حال آنکه سروشکل نامناسب بازار در قسمت ورودی به‌ویژه تاریک‌بودن و همچنین نزدیکی باب‌الجواد (ع) به این بازار باعث شده تا خیلی‌ها راه را کج کنند و از باب‌الجواد (ع) به حرم مطهر مشرف شوند.

حتی همان‌هایی هم که برای خرید و گذر در بازار سرشور پا می‌گذارند، هنگام خروج باوجود اینکه می‌توانند از خیابان عبور کنند و از داخل بازار فرش وارد حرم شوند، اما مسافت بیشتری را طی می‌کنند تا از فلکه آب وارد حرم مطهر شوند. از همین رو درصد ورودی به حرم مطهر از این قسمت بسیار ناچیز است.

موضوعی که بازسازی می‌تواند آن را حل کند. وفا ثابتی در توضیح این اثرگذاری می‌گوید: حرم مطهر مهم‌ترین قطب فرهنگی کشور است. برای ما هم حفظ نظام کالبدی و فضای اطراف حرم مهم‌ترین موضوعی است که سال‌هاست در دستورکار قرار داده‌ایم. به‌دنبال همین مرمت‌هایی را آغاز کردیم که کمک می‌کند تا رگ‌های اطراف بهتر شکل بگیرد و بهتر دیده شود. این رگ‌ها نهایت به قلب خودشان که همان حرم است، می‌رسند. بازار فرش هم یکی از همین رگ‌های مهمی است که می‌تواند نقش مهمی ایفا کند.