«بالا خیابان» عامل توسعه شهر مشهد

به گزارش شهرآرانیوز؛ جواد نوائیان رودسری در سومین جلسه از سلسله نشست‌های روایت شهر که با موضوع بالا خیابان برگزار شد، این خیابان را از عوامل توسعه شهر در ۱۵۰ سال پس از تاسیس این خیابان دانست. این خیابان در سال ۱۰۱۰ قمری و با دستور شاه عباس صفوی ساخته شد.

وی در ادامه به بررسی مفهوم خیابان پرداخت و گفت: درباره مفهوم خیابان صحبت زیاد است، اما هیچکدام قطعیت ندارد. برخی مفهوم خیابان را تقلیل یافته خداقان می‌دانند و بعضی این واژه را در برابر بیابان و به معنای مکان بی آب و علف فرض می‌کنند که دارای سرسبزی و آب است. ناظم الاطبا مرحوم میرزا علی اکبر نفیسی در کتاب فرهنگ نفیسی خیابان را رسته‌ای تعریف می‌کند که در باغ برای عبور و مرور ساخته و کنار آن گل می‌کارند. رابطه آب، گل و سبزه همیشه بوده است و می‌شود گفت که خیابان ملازمت دائمی با فضای سبز دارد. یعنی خیابان‌ها یا قبلا فضای سبز بوده‌اند یا بعدا فضای سبز به آن اضافه شده که بالا خیابان نیز از این قائده مستثنا نیست. در دو طرف بالا خیابان فضای سبز بوده و بخش عمده باغ‌های مشهد در این محل قرار داشته است. این محله در غرب مشهد احداث شده است.

این تاریخ‌پژوه اضافه کرد: تا ۱۳۱۰ محله بالا خیابان نبوده، چون عملا چیزی به نام خیابان وجود نداشته است. تمام شهر مشهد در قالب محلات کلاف شده بوده‌اند. شهر‌های مذهبی به دلیل علاقه و رغبت عمومی و نزدیکی به مکان مقدس و تراکم منزل دارای کوچه‌های تنگ‌تر و اشکالات رفت و آمدی بوده است.

نوائیان ادامه داد: این وضعیت به فال نیک گرفته می‌شد؛ چراکه مشهد باروی قدرتمندی نداشته و در زمان حمله قابلیت دفاع نداشت به عنوان مثال در سال ۹۹۷ و حمله ازبکان هرچند باروی مشهد وجود داشت، اما این شهر را به خاک و خون کشیدند. یکی از دلایلی که در مشهر نیز محله‌های سقف‌دار بوده همین است و این محلات در واقع کاربری دفاعی داشته‌اند.

وی بیان کرد: بالاخیابان مشهد جهت شرقی غربی دارد. در شمال شهر، کوه‌های هزار مسجد و در جنوب رشته کوه بینالود قرار داشته و در نتیجه جهت شرقی –غربی بهترین جهت احداث ساختمان بوده است. همچنین این جهت هم به سمت هرات و هم به فلات مرکزی ایران قرار داشته است.

شریعت، عامل توسعه مشهد و احداث بالا خیابان در زمان صفویان

نوائیان اهمیت شریعت و مذهب در زمان صفویان را از علل مهم توجه به مشهد و ساخت خیابان بالاخیابان دانست و افزود: مشهد به عنوان تنها شهری در قلمرو صفویان که یکی از ائمه معصوم در آن دفن شده بود، مورد توجه بوده است. تاوِرنیه، جهانگرد فرانسوی در سفرنامه‌اش می‌نویسد که شاهان صفوی به خصوص شاه عباس از طرق مختلف از جمله توسعه شهر، مانع سفر‌های خارج از کشور مردم می‌شد. ضمنا امنیت اتباع ایرانی در خارج از ایران تامین نبود.

وی گفت: صفویان تاسیسات زیربنایی و شهری بسیار قوی و جذاب به‌علاوه توسعه اماکن متبرکه ایجاد کردند. در این زمان بود که اصطلاح مشهدی در مقابل اصلاحاتی چون کربلایی و ... رایج شد. همچنین در حملات ازبکان (۹۹۷ ش) خسارات زیادی به مشهد وارد شده بود؛ بنابراین ساخت و ساز در مشهد نوعی ابراز وجود برای نشان دادن شکوفایی مشهد و اتمام دوران کشت و کشتار بود.

بالاخیابان محله‌ای زیرساختی بوده است

نوائیان ادامه داد: بالاخیابان پیش از آنکه بالاخیابان شود بین دو محله سراب و نوغان قرار داشت. قسمت پایینی نوغان و بالایی سراب نام داشت، اما نهایتا همه این محدوده بالاخیابان نام گرفت. این محله محله‌ای زیرساختی بوده است؛ به این معنا که بالا خیابان محل قرار گرفتن تاسیسات زیر ساختی شهری بود مثلا یخچال‌های مشهد در این محله قرار داشت. آخرین بقایای یخچال‌های مشهد در تصاویر هوایی ۱۳۳۵ در محله هشت آباد دیده می‌شود.

نهر نادری

این تاریخ پژوه در ادامه به اهمیت وجود نهر نادری در میانه بالاخیابان پرداخت و گفت: طرح خیابان به نوعی بود که از وسط آن نهری رد می‌شد. نهری که نام‌های مختلفی چون نهر شاهی، نادری و نهر خیابان داشت. این نهر یک نهر رسمی برای تامین آب شهری از بالا خیابان تا حرم بود و در آن زمان در این بخش از خیابان، نهر نباید مورد استفاده قرار می‌گرفت.

نوائیان عنوان کرد: تمام آب انبار‌های اطراف، حمام‌های مسیر و حوضچه‌ها از نهر تغذیه می‌شد و این روند تا زمان پهلوی دوم و پوشاندن نهر ادامه داشت. در واقع مشهد همیشه مشکل آب داشته است و پادشاهی اگر قصد کار موثری داشت برای تامین آب اقدام می‌کرد؛ چنانچه امیر علیشیر نوایی چشمه گلسب را به مشهد هدایت کرد. شاه عباس نیز چند قنات به آن اضافه کرد و نادر با اتصال دو قنات دیگر آن را توسعه داد. این توسعه نیز نام نهر را با نام نهر نادری یا نهر شاهی ماندگار کرد. جانمایی نهر مربوط به صفویان بوده، اما پیش از آن و در دوران تیموریان راه اندازی شد. میان حجم آب نهر خیابان و توسعه شهری مشهد رابطه مستقیم بود و آبادانی مبتنی بر آب نهر بود.

وی افزود: نام بالاخیابان از ابتدا همین بوده است و خیلی‌ها سعی کردند این نام را تغییر دهند، اما چنین نشد. اصالت با نامی است که نخستین بار سازنده بر هر اثری می‌گذارد و برای نگه داشتن هویت باید اسامی را هم حفظ کنیم، مگر آنکه نام مناسبی نباشد.

ارگ مشهد

نوائیان بیان کرد: در زمان تاسیس ارگ مشهد، تصمیم گرفتند این محل درجایی باشد که به محله بالاخیابان و سراب دسترسی مناسبی داشته باشد و به همین خاطر بر خلاف شهر‌های دیگر ارگ در وسط شهر نیست.

وی عنوان کرد: علت دیر ساخته شدن ارگ نسبت به ارگ‌های سایر شهرها؛ دیر توسعه یافتن مشهد بود. هرچند در زمان حمله چنگیزخان مغول، مشهد برخلاف سایر شهر‌ها مصون ماند. مغول‌ها از تعرض به مناطق مذهبی خودداری می‌کردند و پس از آن در دوره شاهرخ تیموری ارگ احداث و در نهایتا محل کاخ سلطنتی نادرشاه شد.

نوائیان در ادامه اهمیت مسائل امنیتی را از نکات دیگر دانست و گفت: امنیت بالاخیابان بسیار بهتر از پایین خیابان بوده است و تقریبا هیچ حمله خارجی از این دروازه صورت نگرفته است. دروازه بالاخیابان به سمت داخل ایران بوده و به همین خاطر نیز قیمت زمین‌ها بالاتر بوده است. همچنین کاروان‌های ارزاق نیز از همین‌جا وارد شهر می‌شده است. نشانه‌هایی از این کاربری هنوز بین میدان شهدا و دروازه قوچان وجود دارد.

علت گسترش شهر به سمت غرب

این تاریخ پژوه بیان کرد: از نظر تاریخی توسعه شهر مشهد در همه دوره‌ها به سمت غرب بوده است. علت آن نیز ارتفاع بیشتر این بخش بوده است. همچنین محل اصلی احداث شهر مشهد که قریه سناباد بوده در غرب مشهد است؛ حرم مطهر در منتهی الیه شرقی سناباد قرار داشته است. در واقع علیرغم آنکه حرم مطهر از هر نظر مرکز مشهد است اما از نظر جغرافیایی هیچگاه مرکز شهر نبوده است.