معرفت ضروری برای انسان

رهنمود‌ها و موعظه‌های اهل‌بیت (ع) جامع و جهانی و جاویدان است. باید این موعظه‌ها را شناخت و از آن‌ها بهره برد. امام موسی‌بن‌جعفر (ع) در موعظه‌ای فرموده‌اند: «وَجدتُ عِلمَ‌النَّاسِ کُلّهُ فِی اَربَعٍ: اَوَّلُهَا أَن تَعرِفَ رَبَّکَ، اَلثَّانیه أَن تَعرِفَ مَا صَنَعَ بِکَ وَاَلثَّالِثُه أَن تَعرِفَ مَا أَرَادَمِنکَ وَ الرَّابِعُه أن تَعرِفَ مَا یُخرِجُکَ مِن دِینِکَ: دانش مردمان را در چهار چیز یافتم: نخست اینکه پروردگار خود را بشناسی؛ دوم اینکه بدانی با تو چه خوبی‌ها کرده است؛ سوم اینکه بدانی از تو چه خواسته است و چهارم آنکه بدانی چه چیز تو را از دینت بیرون می‌برد و گمراه می‌کند». (کنزالفوائد کراجکی، ج یک، ص ۲۱۹ * نزهه‌الناظر و تنبیه‌الخاطر، ص ۱۲۱ * کشف‌الغمه فی معرفه‌الائمه (ع)، ج ۲، ص ۲۵۸ * بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۲۸).

در این حدیث شریف، خلاصه دانش لازم برای بشر، در چهار علم سودمند و سرنوشت‌ساز برای همه انسان‌ها بیان شده است. از این دانستنی‌ها باید آگاهی یافت و براساس آن آگاهی‌ها حرکت کرد.

‌شناخت پروردگار

خداشناسی، نخستین دانش لازم برای انسان‌هاست؛ چون خداشناسی و توحید، زیربنای سایر عقاید است. همه اعتقادات دیگر همچون نبوت و امامت و معاد و عدل الهی بر همین دانش استوار است. شناخت و باور پروردگار جهانیان، سرآغاز دانشمندی و حرکت و کار است. شناخت پروردگار تا رسیدن به ایمان به خدا و گفتن شهادتین برای انتخاب سبک زندگی الهی لازم است.

شناخت نعمت‌های خداوند

دانش دومی که برای رشد و سعادت بشر ضرورت دارد، شناخت نعمت‌هایی است که خداوند تبارک و تعالی به انسان‌ها داده است. نعمت‌های عمومی الهی که به همه انسان‌ها بخشیده شده و نعمت‌های خاص هرانسان، بی‌شمار است. آگاهی از آنچه خدا با هر انسانی انجام داده و او را ساخته است، راه شکر و سپاسگزاری و عبادت خدا را می‌گشاید. خداوند صانع است و انسان مصنوع اوست. شناخت صانع و ابعاد صنعت او بر همگان لازم است. انسان‌ها باید استعداد‌هایی را که خداوند به آنان عطا کرده است، بشناسند و از ظرفیت‌های وجودی خویش آگاهی یابند تا در راه شکوفایی آن‌ها گام بردارند.
نعمت‌شناسی، زمینه را برای بهره‌برداری مناسب از نعمت‌ها فراهم می‌کند.

شناخت دین

امام‌کاظم (ع) در تبیین سومین دانش لازم بشری فرموده‌اند: «وَاَلثَّالِثُه أَن تَعرِفَ مَا أَرَادَ مِنکَ؛ هر انسانی باید بداند صانع و هستی‌بخش از او چه خواسته است». شناخت فلسفه آفرینش انسان و جهان و معرفت امر و نهی الهی برای حرکت و عمل هرانسانی لازم است. خداوند، پیامبران و امامان را برگزیده و برای تبیین اراده خویش به انسان، آن‌ها را فرستاده است.

راه چگونه بودن و چگونه زیستن انسان‌ها و بایدونباید‌ها و خوب‌ها و بد‌ها و زیبایی‌ها و زشتی‌ها را فرستادگان خدا بیان کرده‌اند. با وحی الهی، روشن شده است که خداوند از انسان‌ها چه می‌خواهد. شناخت واجبات و محرمات شرعی و فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی برای رعایت آن‌ها لازم است.

شناخت دین و مکتب و مذهب الهی و آگاهی از آموزه‌های وحیانی، عامل شناخت سبک زندگی برتر الهی و حیات طیبه است. انسان، مخلوق خداست و خالق از همه نیاز‌های او آگاه است، بنابراین باید راه خشنودی خدا را شناخت تا بتوان رضایت او را به‌دست آورد.

شناخت عوامل خروج از دین

دانش و معرفت چهارمی که برای پاک زیستن انسان‌ها لازم است، شناخت آن عقاید و گفتار و رفتاری است که انسان را از دین خارج می‌سازد و موجب ارتداد و کفر می‌شود. عوامل و موجبات بی‌دینی بشر چیست؟ انجام چه کار‌ها و ترک چه کار‌هایی انسان را بی‌دین و لامذهب می‌کند؟ آگاهی از پاسخ این پرسش نیز ضرورت دارد. شناخت عقاید و کار‌هایی که آدمیان را از دین خارج می‌کند، برای دوری و پرهیز از آن‌ها لازم است. باید خط‌قرمز‌های دین و مذهب را شناخت و از آن‌ها عبور نکرد.

در این حدیث امام هفتم (ع)، یک‌بار واژه «علم» و چهاربار واژه «تعرف» وجود دارد. این حدیث، همگان را به دانشمندی و اندیشه‌ورزی و معرفت‌افزایی دعوت می‌کند؛ بنابراین چهارگونه معرفت و شناخت برای حرکت در صراط مستقیم لازم است.

امام، خلاصه «علم‌الناس» را در چهار محور آموزش داده‌اند. این علم و معرفت، دستاورد بعثت انبیا و حکم عقل سلیم است.