ابهام در کارکرد فضای مجازی، حکم شناسی آن را برای فقه دشوار کرده است

ریحانه موسوی | شهرآرانیوز؛ وقتی از فضای مجازی صحبت می‌کنیم، ابتدا این موضوع به ذهن می‌رسد که فضای مجازی در مقابل فضای حقیقی است، اما باید ببینیم آیا واقعا این گونه است یا نه. به همین دلیل باید رویکردی تحلیلی داشته باشیم تا به بررسی نسبت آن با فضای حقیقی برسیم. اساسا باید بدانیم این موضوع به طورکلی چه جایگاهی در حیات انسان و عرصه فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دارد.

در آخرین نشست از سلسله نشست‌های «الهیات هنر و رسانه» که در دفتر تبلیغات اسلامی استان برگزار شد، حجت الاسلام والمسلمین احسان کفشدارطوسی، مدیر اداره رسانه و ارتباطات مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، با بررسی «مروری بر بایستگی فقه فضای مجازی» به سؤالات و ابهامات موجود در این حوزه پاسخ داد.

دلیل ابهام فقها در پرداختن به موضوع فضای مجازی چیست؟

حجت الاسلام احسان کفشدارطوسی در ابتدای این نشست با بیان اینکه موضوع فضای مجازی از موضوعات مهم، اما بسیار کم کار در حوزه فقه است، گفت: با وجود سابقه بیش از دو دهه فضای مجازی، درباره فقه مربوط به آن به اندازه‌ای که بایدوشاید کار نشده است. این فضا به دلیل ویژگی‌های منحصربه فرد و ارکان جدید و گسترده‌ای که دارد، موضوع شناسی، مصداق شناسی و درنهایت حکم شناسی را سخت کرده است.

وی فضای مجازی را دارای نظام فکری و ریزموضوعات مختلفی دانست و اظهار کرد: واضح نبودن نسبت فضای حقیقی و مجازی برای فقیه و گنگ بودن مسئله، باعث می‌شود تا جرئت زیادی برای ورود به این موضوع نداشته باشد.

نسبت بین فضای حقیقی و مجازی چیست؟

کفشدارطوسی بررسی نسبت فضای حقیقی و مجازی را یکی از لازمه‌های ورود به حوزه فقه فضای مجازی برشمرد و تصریح کرد: اگر این امر درست تبیین شود، می‌توانیم جدی‌تر به موضوع فقه فضای مجازی بپردازیم. وی چندین حالت را در نسبت فضای حقیقی و مجازی متصور شد و اذعان کرد: یکی از این حالات، دوگانه شدن فضای حقیقی و مجازی است. حالت بعدی مساوی بودن فضای حقیقی و مجازی بوده است، یعنی هرآنچه که در دنیای مجازی رخ دهد، عینا در فضای حقیقی هم همان اتفاق می‌افتد و هیچ تفاوتی ندارد. در برخی مصادیق فقهی این موضوع بروز و ظهور داشته است.

 او سومین حالت در نسبت فضای مجازی و حقیقی را اعم بودن فضای مجازی از فضای حقیقی بیان کرد و ادامه داد: این موضوع یعنی فضای مجازی بزرگ‌تر از فضای حقیقی است و به دلیل اینکه هم شامل حقیقت می‌شود و هم مجاز، این فضا بزرگ‌تر از فضای حقیقت است. حالت دیگر نیز این است که گروهی معتقدند این دو اشتراکاتی با یکدیگر دارند، اما تفاوت‌های آن‌ها نیز بسیار جدی است. وی که چندین کتاب در حوزه فضای مجازی به چاپ رسانده است، می‌گوید: به نظر می‌رسد دنیای مجازی بخشی از ساحت فضای حقیقی است و درواقع بسیاری از موضوعات در دایره فضای مجازی قرار نمی‌گیرند، اما در دنیای حقیقی وجود دارند.

کفشدارطوسی یادآور شد: افرادی در فضای مجازی هویت‌های جعلی مختلف از خود به تصویر می‌کشند که اثرات بسیار سنگینی بر روان آن‌ها می‌گذارد. سازمان بهداشت جهانی ۱۲۰۰ بیماری در حوزه سایبری نام گذاری کرده است که انواع فوبیا‌ها و سندروم‌ها ازجمله آن هاست و انسان را دچار توهمات و مشکلات متعدد می‌کند.

این نویسنده بیان کرد: ما افکار و احساساتمان را در فضای مجازی بیان می‌کنیم، یعنی آنچه که منتقل می‌شود، از قواعد ذهن انسان خارج نیست. بنابراین، قواعد ذهن انسان قواعد بشری بوده است و اگر این را معیار قرار دهیم، در فضای مجازی یک لایه از لایه‌های دنیای حقیقی وجود دارد که در ارتباطات انسان‌ها با یکدیگر استفاده می‌شود.

در ادامه حتما بخوانید اسلام به هنر چگونه نگاه می‌کند؟

ویژگی‌های فضای مجازی

وی «سرعت» را ازجمله ویژگی‌های فضای مجازی قلمداد کرد و گفت: ما باید در موضوع شناسی فقهی فضای مجازی برای رسیدن به حکم، سرعت را لحاظ کنیم. در فضای مجازی تبادلات سایبری سرعت نور را دارد.

این کارشناس، «فراگیری و دسترسی دائم» را ویژگی دوم فضای مجازی نام برد و مطرح کرد: آنچه که موضوعات فضای مجازی را متحول می‌کند، گستردگی نامحدود شبکه‌های ارتباطی است. ویژگی بعدی فضای مجازی «فرامکانی و فرازمانی بودن» آن است و در کمترین زمان ممکن از مکانی به مکانی دیگر و از زمانی به زمان دیگر بلافاصله جملات منتقل می‌شود؛ چیزی که در گذشته وجود نداشت.

ویژگی بعدی بحث «جهانی بودن» است؛ وقتی حرفی می‌زنیم، تبعات آن را فقط در کشور خودمان مشاهده نمی‌کنیم، بلکه در همه جهان و با همه فرهنگ‌ها آن را مشاهده می‌کنیم. خصوصیت دیگر «سیال بودن» است، یعنی اتفاقات با سرعت تغییر می‌کند و متحول می‌شود؛ بنابراین ما با هویت‌های بسیار جدی و متغیر روبه رو هستیم.

کفشدارطوسی ویژگی دیگر فضای مجازی را «تشدید واقعیت ها» بیان کرد و ادامه داد: «چندرسانه‌ای بودن» هم از مشخصه‌های دیگر فضای مجازی است؛ یعنی اثربخشی و شدت موضوع را عوض می‌کند.