درباره یکی از کهن‌سال‌ترین مزارع اطراف مشهد | رمزگشایی از خاطرات تاریخی مزرعه «زرگران»

مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ شاید در میان مزارعی که روزگاری در اطراف شهر مشهد قرار داشتند و امروزه به بخشی از آن تبدیل شده‌اند، کمتر مزرعه‌ای را بتوان یافت که به‌اندازه زرگران صاحب سند و شواهد تاریخی باشد؛ اما عجیب اینجاست که این همه سند و اشاره به زرگران در متون تاریخی نتوانسته است گره از یک معمای تاریخی بگشاید و مکان دقیق این مزرعه قدیمی را مشخص کند.

امروزه در برخی نقشه‌های مربوط به مشهد قدیم، حدود مزرعه زرگران را منطقه زیباشهر در حاشیه بولوار آزادی پنداشته و ثبت کرده‌اند؛ تصوری که چندان با واقعیت تطبیق ندارد و نمی‌تواند با بخش مهمی از اسناد موجود، ارتباط منطقی برقرار کند. مزرعه زرگران از دیرباز موقوفه حرم‌رضوی بود، اما در ادوار جدید، با گسترش شهر، به بخشی از مشهد تبدیل و به‌تدریج، موقعیت آن در میان اسناد پرشمار گم شد. 

هر‌چند‌که با بررسی دقیق سند‌ها می‌توان حدود این مزرعه را کشف و معرفی کرد، این مهم نیازمند دسترسی مناسب به اسناد تاریخی و پژوهشی جامع است که فعلا، به‌دلیل فقدان مجال، باید انجام آن را به آینده بسپاریم. در این نوشتار برآنیم که با بررسی اسناد در دسترس و انطباق آنها با شواهد تاریخی، معمای محدوده جغرافیایی مزرعه زرگران را تا حدودی حل و راه را برای ارزیابی و تحقیقات آینده باز کنیم و در ضمن، چشم‌اندازی از پیشینه تاریخی زرگران را پیش روی شما مخاطبان ارجمند قرار دهیم.

نامی که هیچ‌وقت تغییر نکرد

قدیمی‌ترین اسناد موجود درباره مزرعه زرگران، تا‌آنجا‌که نگارنده جست‌وجو کرد، مربوط به دوره صفوی و عهد شاه‌عباس‌یکم است و نشان می‌دهد که نام مزرعه «زرگران» در گذر تاریخ دچار تغییر و تبدیل نشده است. مطابق این اسناد، مزرعه زرگران از مزارع آباد و معمور جنوب شهر مشهد بود و شهرتش سایر مزارع بزرگ این منطقه را هم تحت‌تأثیر قرار می‌داد، تا‌جایی‌که حتی در برهه‌ای از تاریخ، مزرعه مشهور «الندشت» را بخشی از مزرعه زرگران دانسته و از آن با نام «الندشتِ زرگران» یاد کرده‌اند.

این موضوع را می‌توان در برخی سند‌های موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی دید، چنان‌که در سند شماره‌۲/۳۲۱۵۷، مربوط به سال‌۱۰۴۱ قمری و عهد شاه‌صفی‌صفوی، می‌خوانیم: «مزرعه الندشت زرگران، از قرار قبض به تاریخ شهر رمضان سنه‌۱۰۴۱، شرح رقم آنکه رفعت‌پناه توفیق‌آثاری مستوفی‌الملکی مبلغ ۵ هزار و مبلغ چهل دینار رایج خراسان جهت قیمت تخم خربزه بذر مستدرک [(جبران‌شده)]منذلک بیچی‌ئیل مزرعه زرگران به موجب قبض آکاران [(برزگران)]مزرعه مذکوره از بابت متصدی دکاکین سرکار فیض‌آثار به اسم حاجی حسنعلی مستأجر دکاکین برات نویسند. مقررا به‌موجب برات به تاریخ شهر رمضان سنه‌۱۰۴۱.» 

با‌توجه‌به چنین اسنادی می‌توان دریافت که زرگران مزرعه‌ای بسیار گسترده بوده که وسعت و آبادی آن باعث مرکزیت یافتن این مزرعه می‌شده است؛ با‌این‌حال در ادوار تاریخی بعد، به دلایلی که نمی‌دانیم، زرگران موقعیت خود را از دست داد و در متونی مانند «طومار عادلشاهی» و «آثارالرضویه» صرفا به‌عنوان یکی از موقوفه‌های مشهور آستان‌قدس‌رضوی مورد اشاره قرار می‌گرفت و بعد‌ها در اسنادی مانند «کتابچه میان‌ولایت»، مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه، اشاره‌ای به نام این مزرعه نشده است.

کاربری درآمد مزرعه «زرگران»

دقیقا مشخص نیست که چه کسی و در چه زمانی مزرعه زرگران را وقف حرم‌رضوی کرد؛ لااقل با اسنادی که فعلا می‌شناسیم درک این معنا ممکن نیست؛ با‌این حال اسناد متعلق به مزرعه زرگران و کاربری‌های مربوط به درآمد آن، از دوره صفویه وجود دارد. 

همان‌طور که اشاره کردیم، قدیمی‌ترین اسناد زرگران مربوط به دوره شاه‌عباس‌یکم‌صفوی و سال‌۱۰۱۷ قمری است. یکی از این سندها، به شماره‌۵۲۷۲۷ و موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، به تأمین مواجب نقدی «میرغیاث‌الدین محمد‌حسینی»، کتابدار کتابخانه آستان‌قدس، مربوط می‌شود که در ربیع‌الثانی‌۱۰۱۷‌قمری (تیرماه‌۹۸۷‌خورشیدی) به وی پرداخت شده است. 

سند دیگر، قرارداد اجاره یک‌ساله یخچال وقفی مزرعه زرگران است که ظاهرا این یخچال با مزرعه الندشت مشترک بود. به غیر از این دو سند، اسناد دیگری هم وجود دارد که نشان می‌دهد درآمد مزرعه زرگران را در دوره صفویه برای تأمین مواد مصرفی آشپزخانه حضرتی (در اسناد: شیلان) مورد استفاده قرار می‌دادند (سند شماره‌۵۳۹۲۱ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی). پرداخت دستمزد کارگران مزرعه زرگران نیز با درآمد همین مزرعه انجام می‌شد (سند شماره‌۵۳۲۵۰ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی). 

اسناد دوره‌های بعد نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از درآمد مزرعه زرگران صرف پرداخت مواجب می‌شده است؛ مثلا مواجب «عبدا... بن‌محمدطاهر‌میراب» در ماه صفر سال‌۱۱۰۰‌قمری (آذرماه‌۱۰۶۷‌خورشیدی) (سند شماره‌۶۲۳۳۱ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی) یا دستمزد «سفره‌چیان» آستان‌قدس در سال‌۱۰۳۸‌قمری (۱۰۰۷‌خورشیدی) (سند شماره‌۳۱۸۶۸ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی) با استفاده از درآمد مزرعه زرگران پرداخت شد. بد نیست به این نکته هم اشاره کنیم که مزرعه زرگران به‌دلیل داشتن محصولات جالیزی، به‌ویژه خربزه مرغوب شهرت داشت (سند شماره‌۴۴۷۳۶ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).

سندی که در آن حدود مزرعه آبکوه و زرگران ذکر شده است

«زرگران» در آینه تاریخ

یکی از مهم‌ترین بخش‌های تاریخ مزرعه زرگران، تبدیل شدن آن به صحنه نبردی خونین در اوایل دوره اقتدار نادرشاه افشار است. سوم شوال سال‌۱۱۴۲‌قمری (اول اردیبهشت‌۱۱۰۹‌خورشیدی) افغان‌های ابدالی علیه نادرشاه و اقتدار وی شوریدند و مشهد را به فرماندهی «ذوالفقارخان» در محاصره گرفتند. 

«محمدمهدی استرآبادی» در «جهانگشای نادری» واقعه را چنین شرح داده است: «ذوالفقارخان با ۸ هزار نفر از افاغنه آمده در زاویه خواجه‌ربیع باب نزول گشود و آغاز تاخت‌و‌تاز کرد. ابراهیم‌خان [ظهیرالدوله، برادر نادرشاه]خبر ورود ایشان را عرض نمود و پانزده روز هر روز پشت به‌قلعه داده کرّ‌و‌فر می‌کرد و این مقدمه در هنگامى که سنندج مقر کوکبه مسعود [نادرشاه]بود، معروض سده جلال گشت. 

مجددا در باب جنگ میدان تأکیدات بلیغه به‌عمل آمد و اعلام شد که به‌دستور از روى حزم و بیدارى مشغول خوددارى باشند، که ان‌شاءا... عنقریب رومیّه تبریز را از آن مملکت بیرون کرده، خود را به‌آن طایفه کم‌فرصت مى‌رسانم، مقارن وصول این جواب باقر‌خان نیز با چریک و تفنگچى بیرونى وارد ارض‌اقدس شده‌... به‌تحریک جمعى از هوا‌خواهان مغرور، به تیزعنانى توسن طبع غیور، سپاه منصور را به‌برداشتن آذوقه سه‌روزه مأمور ساخته، در سمت کوه سنگین [(کوهسنگی)]با کوکبه رنگین، رایت جنگ افراخته، افاغنه نیز به‌محاربه پرداختند. در اثناى گیر‌و‌دار باقرخان که سرکرده تفنگچیان پیاده بود، زخم‌دار گشته، فوجى از پیادگان او که نوآموز راه و رسم جنگ بودند، دل از دست داده، روى برتافتند. 

ابراهیم‌خان با چند نفر اسب برانگیخته که ایشان را از راه گریز بازگرداند، تفنگچیانى که در پیش هنگامه ستیز و آویز گرم کرده بودند، حرکت او را محمول بر فرار دانسته، سررشته جنگ را از دست می‌دهند، لشکریان نیز خوددارى نکرده روى به‌شهرستان هزیمت مى‌گذارند و در آن روز سواره بسیار از مرکب هستى پیاده گردیدند و جمعى از پیادگان خود را به‌چاه و قنوات انداخته در ماتم مرگ خود لباس آبى پوشیدند. ابراهیم‌خان نیز در مشهد مقدس تحصن جست. 

آن واقعه در سیزدهم ماه محرم سنه‌۱۱۴۳ هجرى در سمت صحراى علمدشت و زرگران مشهد اتفاق افتاد. بعد از ظهور این سانحه حیرت‌انگیز، چون ابراهیم‌خان از خجالت حالت عرض نداشت. شاهزاده رضاقلى‌میرزا که در آن اوان دوازده‌ساله بود، این مراتب را به‌وساطت چاپار معروض خدمت خدیو کامگار ساخت.» این آخرین بار نبود که زرگران عرصه معرکه نزاع می‌شد. 

پس از این واقعه نیز به‌هنگام سفر جنگی نادرشاه به غرب ایران، گروهی به طمع چپاول اموال آستان‌قدس و به سرکردگی محمد قائنی، مشهد را در محاصره گرفتند، اما به‌واسطه رشادت جوانان مشهدی، نتوانستند به داخل شهر راه یابند. در این واقعه جمع زیادی از مدافعان شهر کشته شدند. محمدکاظم‌مروی در «عالم‌آرای نادری» می‌نویسد: «اگر دروب [(درهای)]شهر گشاده می‌شد، جماعت طاغیان متعاقب داخل می‌شدند. در آن روز قریب ۴ هزار کس به قتل رسیده بودند و معدودی که بعدا توانستند داخل قلعه شوند، مجروح و زخم‌دار بودند.» این رویداد در اول محرم‌۱۱۴۳‌قمری (اوایل مرداد‌۱۱۰۷‌خورشیدی) اتفاق افتاد.

در ادامه حتما بخوانید درباره پیشینه مزرعه قدیمی «مال‌آباد» | همزاد تاریخی مشهد در شمال شهر

بحثی در موقعیت جغرافیایی مزرعه «زرگران»

شواهد تاریخی درباره مزرعه زرگران آن‌قدر هست که بتوانیم به موضوع موقعیت جغرافیایی این مزرعه قدیمی با اطمینان بیشتری فکر کنیم و به نقد دیدگاه‌های رایج در‌این‌باره بپردازیم. در‌این‌زمینه باید به دو گواه تاریخی استناد کنیم؛ نخست اینکه در همه اسناد قدیمی، مزرعه زرگران همواره با مزرعه الندشت قرین است و گاه حتی بر آن رجحان و برتری دارد.

 به دیگر سخن، مزرعه زرگران و الندشت با یکدیگر هم‌مرز بوده‌اند وگرنه دلیل دیگری برای این همراهی و قرین بودن در اسناد تاریخی نمی‌توان فرض کرد؛ دوم اینکه در متون متأخر، گزارشی درباره هم‌مرز بودن زرگران با اراضی قریه آبکوه دیده می‌شود؛ به‌عنوان نمونه در سند شماره‌۲۱۳۷۶۸ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، در متن تلگراف دربار به «سیدجواد‌ظهیرالاسلام»، متولی‌باشی وقت آستان‌قدس، از وی خواسته شده است که مانع مداخله در امور مزارع آبکوه و زرگران شود.

احتشام کاویانیان نیز در «شمس‌الشموس» موقوفه مزرعه زرگران را چنین معرفی کرده است: «کل مزرعه زرگران فعلا ضمیمه قریه آبکوه عمل می‌شود.» از کنار هم قرار دادن این دو شاهد تاریخی می‌توان دریافت که مزرعه زرگران از یک‌سو به الندشت و از سوی دیگر تا اراضی قریه آبکوه امتداد داشت و این محدوده، با فضای فعلی محلات احمدآباد و تا حدودی سناباد قابل‌تطبیق است.