مروری بر روایات ائمه اطهار (ع) درباره عقل | بهترین نعمت برای دنیا و آخرت

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ ممکن است هر‌کدام ما در پاسخ به این پرسش که مهم‌ترین نعمت پروردگار به انسان‌ها چیست، پاسخی متفاوت بدهد، اما براساس آموزه‌های دین اسلام، عقل و قدرت تعقل، برترین نعمتی است که پروردگار عالمیان به ما اعطا کرده است و هر‌چند قوه ناطقه را محل تمایز ما با سایر جانداران می‌نامند، عقل، این پیامبر درونی انسان، وجه تمایز او با سایر مخلوقات است.

این قدرت در‌کنار وحی و پیامبران الهی دو منبعی هستند که بناست ما با اتکا به آنها در مسیر رشد و تعالی قرار بگیریم. حال باید بدانیم که این پیامبر باطنی چیست و چگونه می‌تواند به ما در رسیدن به کمال بندگی یاری برساند.

بشارت خدا برای عاقلان

در قرآن کریم، مشتقات «علم» ۷۷۹‌بار، «عقل» ۴۹‌بار، «فقه» ۲۰‌بار، «فکر» ۱۸‌بار، «ذکر» ۲۷۴‌بار، «تدبّر» ۴‌بار و «لُبّ» ۱۶‌بار آمده است. این نشانگر اهمیت توانایی تعقل و خرد‌ورزی و نعمت برتر عقل است. در آموزه‌های اسلامی، راه شکوفایی و بالندگی در پیروی از عقل ذکر شده است. در این‌خصوص قرآن می‌فرماید: «بشارت بر بندگانی که گفته‌های گوناگون را می‌شنوند و نیکوترینشان را برمی‌گزینند. آنان همان کسانی‌اند که خداوند راهشان نموده است؛ (زیرا) آنان صاحبان خردند.». زمر/ آیه‌۱۷

به نظر علامه‌طباطبایی، «قرآن شریف، عقل را نیرویی می‌داند که انسان در امور دینی از آن بهره‌مند می‌شود و او را به معارف حقیقی و اعمال شایسته رهبری می‌کند و در‌صورتی‌که از این مجرا منحرف گردد، دیگر عقل نامیده نمی‌شود. منظور از عقل در قرآن شریف، ادراکی است که در‌صورت سلامت فطرت، به‌طور تام برای انسان حاصل می‌شود.» طباطبایی، المیزان، ترجمه، ۲، ۲۵۰

برترین نعمت برای بندگان

همان‌طور‌که ذکر شده عقل و وحی دو نیرویی هستند که بناست ما را به سرمنزل سعادت برسانند. در‌حقیقت ما از گذر تعقل و تدبر و اندیشه در هستی است که به وجود خداوند متعال پی می‌بریم و از این مسیر است که به توحید و نبوت و معاد و دیگر اصول ایمان می‌رسیم. از نظر اسلام، عقل وسیله سنجش و میزان است. خرد، اصل انسان، معیار ارزش و درجات کمال او، ملاک ارزیابى اعمال، میزان جزا و حجت باطنى خداوند متعال است. 

با‌وجود این جایگاه، عجیب نیست که پیامبر (ص) در ارزش و اهمیت نعمت عقل چنین می‌فرمایند: «خداوند، چیزى با‌ارزش‌تر از عقل، در‌میان بندگان تقسیم نکرد.» حکمت‌نامه پیامبر اعظم (ص)، ص‌۲۳
نعمتی که هر فردی از آن به بهترین شکل بهره ببرد، سعادتمند‌ترین است. آن‌چنان‌که رسول خدا در کتاب «کنزالفواید» کراجکی در‌این باره فرمودند: «برترین مردم عاقل‌ترین ایشان است.»

وسیله سعادت و راه نجات

عقل در روایات ائمه اطهار (ع) در معانی گوناگونی به کار رفته است که یکی از معانی آن، قوه تشخیص و ادراک و وادار‌کننده انسان به نیکی و صلاح و بازدارنده او از شر و فساد است. الکافی، ۱، ۱۱

گواه این امر، احوال اهل دوزخ است که در جهان پس‌از مرگ، وقتی به فرجام عقاید، اخلاق و اعمال ناشایسته خود گرفتار شده‌اند، درباره ریشه گرفتاری‌هاى خود، چنین مى‌گویند: «و گویند اگر [‌سخن حق را]شنیده [و پذیرفته]بودیم یا خردورزى مى‌نمودیم، در [میان]دوزخیان نبودیم. پس به گناه خود اقرار مى‌کنند؛ و مرگ باد بر اهل جهنم!» ملک: آیه ۱۰‌ـ‌۱۱

با وجود نعمت عقل، خدا و پیامبران الهی از ما انسان‌ها انتظار دارند که از این قوه بهره بگیریم و راه زندگی بهتر را بجوییم. فعالیت‌های خویش را با دستور‌های آسمانی هماهنگ سازیم، و از راه راست منحرف نشویم، و در بیراهه گام برنداریم.

نشانه‌های کمال عقل 

عقل در‌کنار وحی در بیان ائمه اطهار (ع) هم راهی برای رسیدن به ایمان و سعادت اخروی است و هم ابزاری است که اگر در انسان به کمال برسد، یاوری در مناسبات اجتماعی و مراودات انسانی است. با‌توجه‌به احادیث آنکه عاقل‌تر است، در رفتار با مردم بهترین خواهد بود؛ آن‌چنان‌که در سخنی از رسول خدا (ص) می‌خوانیم: «عاقل‌ترین مردم کسی است که بیشتر با مردم مدارا کند.» 
غررالحکم، ۱۹۹، ح‌۲۷۷

این بزرگواران در سخنان متعددی، متر و معیاری برای نمایش عقل و تدبیر در رفتار اجتماعی ارائه داده‌اند که در ادامه برخی را مرور می‌کنیم.

امام‌رضا (ع) از پیامبر (ص) روایت می‌کنند: «بالاترین درجه عقل پس‌از ایمان به خدا، ابراز دوستی به مردم و نیکی به هر نیکوکار و بدکاری است.»
عیون اخبار‌الرضا، ۲، ۳۵

امیرمؤمنان علی (ع) فرموده است: «عاقل‌ترین مردم کسی است که به عیب‌های خویش بینا و از عیوب دیگران، نابینا باشد.»
غرر‌الحکم، ۲۰۷، ح ۴۱۰

از امام‌کاظم (ع) روایت شده است که فرمودند: «مهرورزی با مردم نیمی از عقل است.»
تحف‌العقول، ۴۰۳

امام‌صادق (ع) نیز می‌فرمایند: «عاقل‌ترین مردم خوش‌خلق‌ترین آنها‌ست.»
الکافی، ۱، ۲۳

امام‌علی (ع) فرموده است: با افزایش عقل، حلم و بردباری افزایش می‌یابد.
غررالحکم، ح ۴۲۷۴

در ادامه حتما بخوانید عطیه الهی، امام درونی

کارکرد‌های عقل در سخن امیر‌المؤمنین (ع)

نهج‌البلاغه از منابعی است که در‌خصوص عقل ما را به‌خوبی راهنمایی می‌کند. امام‌علی (ع) در سخنان متعددی به کارکرد‌های عقل پرداخته‌اند. برخی از آنها عبارت‌اند از:

شناخت خود

برترین عقل، خودشناسی است.
غررالحکم، حدیث ۳۲۲

غلبه بر نفس

هر گاه عقل کامل شود، شهوت ناقص می‌گردد.
غررالحکم، ح ۴۰۵۴

فرصت‌شناسی

اگر عقل سالم باشد، انسان از فرصت‌هایش بهره‌مند می‌گردد.
غرر‌الحکم، ح ۷۵۷۹

ایمان به خدا

مؤمن به خدا ایمان نمی‌آورد، مگر اینکه تعقل کند.
غررالحکم، ح ۹۵۵۳

اطاعت از خدا

عاقل‌ترین مردم، مطیع‌ترین آنان در‌برابر خدا و نزدیک‌ترین آنها به خدا‌ست.
غررالحکم، ح ۳۱۴۷، ۳۲۲۸‌

عاقبت‌اندیشی

مرز عقل، عاقبت‌اندیشی است.
غررالحکم، ح ۴۹۰۱

دستیابی به کمال

کمال نفس با عقل به دست می‌آید.
غررالحکم، ح ۴۳۱۸

دوری از گناه

همانا عقل، دوری جستن از گناه، عاقبت‌اندیشی و احتیاط است.
غررالحکم، ح ۳۸۸۷