پاسخ گویی به افکار عمومی، رسالت خبرنگاری بحران

خادم | شهرآرانیوز؛ جنگ بحرانی ساخته دست بشر است که دامنه و شدت آن می‌تواند از هر بحران طبیعی‌ای بیشتر باشد. بحران‌های طبیعی‌ای مانند سیل و زلزله، معمولا، در جغرافیایی محدود و در زمانی کوتاه رخ می‌دهند، اما جنگ بحرانی است که می‌تواند بخش‌های وسیعی از یک کشور یا تمامی آن را مدتی طولانی -گاه تا سال ها- درگیر کند.اگر یک بحران طبیعی حتی به اندازه یک جنگ تلفات بدهد، باز یک تفاوت اساسی با آن دارد: وقوع دفعی و ناگهانی و گذرا از ویژگی‌های بحران طبیعی است که آن انتظارِ کشنده و طولانی و ممتد نزول بلای جنگ را ندارد؛ ازاین رو، اضطراب و استرسی که انسان‌ها بابت جنگ تحمل می‌کنند ممکن است به مراتب بیش از یک بحران طبیعی باشد. خبرنگاری بحران در زمانه جنگ نیز ازهمین رو مهم‌تر است و حیاتی تر. در این بحران، جز رسانه ها، و به خصوص رسانه‌های مرجع، که مسئولیتی خطیر و سخت دارند و باید سرعت بالا، دقت بسیار و شفافیت داشته باشند تا درنهایت بتوانند اعتماد مخاطب را جلب کنند، مردم هم باید به آن قدرت تمیز رسیده باشند که بتوانند رسانه‌های معتبر را از نامعتبر، و اخبار موثق را از جعلی تشخیص دهند. با توجه به وضعیت پیش آمده در کشور، قصد داریم سلسله گفت‌و‌گو‌هایی با فعالان و استادان رسانه و روزنامه نگاری داشته باشیم تا بیشتر درباره خبرنگاری بحران و راه و روش مواجهه با رسانه و خبر در زمانه بلاخیز بدانیم. برای نخستین گفت‌و‌گو، سراغ محمد لسانی، فعال و پژوهشگر حوزه رسانه، رفته‌ایم که حاصل آن در ادامه می‌آید.

لطفا ابتدا تعریفی از «روزنامه نگاری بحران» بدهید.

«روزنامه نگاری بحران» یا -بهتر است بگوییم- «خبرنگاری بحران» به نحوه تولید و انتشار اخبار و اطلاعات در زمان بحران‌ها -چه بحران‌های طبیعی و غیرمترقبه و چه بحران‌های سیاسی و اجتماعی جامعه- می‌پردازد که چگونه گردش اطلاعات در جامعه شکل بگیرد تا بتواند به حفظ انسجام و وحدت آن کمک کند.

ویژگی‌های کلیدی خبرنگاری بحران چیست؟

پاسخ گویی به افکار عمومی، شفافیت، کنترل ابعاد بحران، دعوت به مشارکت و استفاده از توان جمعی، و همچنین انعکاس کار‌های صورت گرفته برای قوت قلب افراد از ویژگی‌های اصلی خبرنگار بحران است.

ما بحران‌های متفاوتی داریم، اعم از طبیعی مانند سیل و زلزله، و انسانی مانند جنگ و تروریسم. خبرنگاری بحران در جنگ چه تفاوت‌هایی با خبرنگاری در دیگر بحران‌ها دارد؟

بحرانی مانند جنگ مسئله اش این است که خیلی ابعاد نگرانی و استرسش بالاتر است، به خاطر اینکه افراد احساس می‌کنند در معرض خطر جانی قرار دارند. یکی از ویژگی هایش هم این است که در هماهنگی کامل با نیرو‌های نظامی و مسلح است و در کشور‌های مختلف دور میزی که تشکیل می‌شود از وزارت دفاع یا وزارت جنگشان هم حضور دارند، و خیلی وقت‌ها حتی مدیریت کار به عهده نیرو‌های مسلح است؛ یعنی، برخلاف سایر بحران‌ها که رسانه و خبرنگار، به نسبت، آزادی عمل بیشتری دارند، در خبرنگاری مربوط به بحران‌های جنگی، آزادی عمل عموما کمتر است و مدیریت توسط نیرو‌های مسلح و نظامی انجام می‌شود. بنابراین، هماهنگی و میدان داری با نهاد‌های رسمی یکی از ویژگی‌های مهم آن است.

در چنین برهه هایی، اعتماد عمومی به رسانه‌ها حیاتی‌ترین شکل خود را دارد. چطور می‌شود مرجعیت رسانه‌ای را به دست آورد، بازگرداند یا حفظش کرد؟

مهم‌ترین مسائل عبارت‌اند از سرعت انتقال اطلاعات و پاسخگویی به شبهات و پرسش‌های افکار عمومی. سرعت از این جهت مهم است که الان، به خاطر آمدن رسانه‌های مجازی، خیلی وقت ها، اعتبار رسانه‌های رسمی کاهش پیدا می‌کند، به این خاطر که گوی رقابت را رسانه‌های مجازی و اکانت‌های بی نام و نشان ربوده‌اند. مسئله دیگر این است که چه چیزی برای افکار عمومی مهم است. حرکت گردش اطلاعات، به جای اینکه از رأس هرم جامعه باشد، باید از طرف قاعده هرم و مردم باشد و به این توجه شود که چه چیزی برای آن‌ها مهم است تا به سؤالاتشان پاسخ داده بشود.

در ادامه حتما بخوانید گذری بر واکنش گسترده اهالی هنر مشهد و کشور به حملات اسرائیل به ایران | ققنوس، داستان نیست؛ ماییم!

مردم در چنین بحران‌هایی چطور باید با رسانه و خبر مواجه شوند؟ چطور راستی آزمایی کنند تا کمتر در معرض اخبار جعلی قرار بگیرند؟

مهم‌ترین مسئله بحث منبع شناسی و اعتبار منبع است. خیلی وقت ها، در بزنگاه‌ها و بحران ها، منابع بی نام و نشان اخبار منتشر می‌کنند؛ برای همین، به عنوان کاربر، باید به منابع معتبر توجه داشت. نکته دوم خودداری از فرستادن مطالب احساسی و هیجانی است. محتوا‌هایی که هیجانی هستند ویژگی‌هایی دارند: این محتواها، معمولا، جعلی و تاریخ گذشته‌اند.

نکته دوم این است که محتوای احساسی-هیجانی، اصولا، از رفتار منطقی و مدبرانه جلوگیری می‌کند و باعث ایجاد کنش‌ها و واکنش‌هایی می‌شود که همه اش هزینه بردار است. پس مدیریت انتشار مطلب مسئله مهمی است که باید به آن توجه شود. 

نکته سومی که باید به آن توجه داشته باشیم انتشار اخبار امیدآفرین و خبر‌های خوب است. این دست خبر‌ها ممکن است از نجات افراد و اقدامات صورت گرفته و مانند این‌ها باشند که برای ایجاد جَو مناسب و روحیه مثبت در بین مردم باید به انتشار آن‌ها اقدام کرد. نکته آخر هم بحث انتقاد تیز، تند و ساختارشکنانه است که خیلی وقت‌ها باعث ضدیت با افرادی می‌شود که دارند مدیریت بحران را انجام می‌دهند. باید دعوت به عقلانیت، و کمک کرد. افراد، به جای اینکه در مقابل هم قرار بگیرند، باید به مشارکت و کار‌های همدلانه اقدام کنند.