شرایط ازدواج زنان و سکونت در ارض اقدس

غلامرضا آذری خاکستر | شهرآرانیوز؛ در هریک از مناطق ایران آداب و رسوم ازدواج متفاوت و تابع شرایط اقتصادی و اجتماعی آن نواحی است. در گزارش‌های تاریخی نیز به‌تکرار از خواستگاری و ازدواج روایت‌هایی بیان شده است. در این میان، عقدنامه‌ها به عنوان یکی از معتبرترین اسناد، انعکاس‌دهنده شرایط خواستگاری، طبقه اجتماعی عروس و داماد و روابط متقابل فرهنگی است.

در شهر مشهد نیز همواره ازدواج تابع ضوابط و قوانین عرف و اجتماع بوده است. بررسی تعدادی از عقدنامه‌های منتشرشده شهروندان مشهدی در عصر قاجاریه شایان تأمل و حاوی نکات درخور توجهی است. طبق محتوای عقدنامه‌های قدیمی، حق انتخاب زوجه برای محل سکونت یکی از شرایط مهم ازدواج بوده است به طوری که در تعدادی از عقدنامه‌ها خارج نکردن منکوحه از مشهد مقدس تأکید شده است. حتی در این عقدنامه‌ها شرط شده است زوج حق ندارد بدون اطلاع و رضایت والد زوجه، او را از خانه‌ای که ایشان معین می‌کند به خانه‌ای دیگر ببرد.

سکونت در مشهد یکی از ارکان مهم ازدواج مردمان قدیم این شهر بود. در برخی موارد، شرط ازدواج خارج نشدن دختر از ارض اقدس یا مشهد ذکر شده است. بر اساس محتوای سندی در ربیع‌الاخر ۱۳۴۵ قمری، آقا کربلایی حسین زرگر با فاطمه‌خانم، صبیه آقا کربلایی عباس سقای یزدی، ازدواج کرده است و مهریه او ۷۰ تومان وجه نقد، یک زوج گوشواره طلا، یک حلقه انگشتر نگین یاقوت و ... تعیین شده است. در شرایط ضمن عقد آمده است: «ناکح ملتزم شد مدت ۵۰ سال منکوحه را بدون رضایت از حصار بند ارض اقدس مشهد به خارج شهر نبرد.» در عقد نامه‌ای دیگر، تعیین محل زندگی توسط دختر انتخاب شده است. «در شوال ۱۳۱۶ قمری و دوره مظفرالدین‌شاه، آقا مشهدی محمدعلی ربابه‌خانم، صبیه آقا کربلایی حسین دربان، با مهریه مبلغ ۱۰۰ تومان رایج خزانه عامره که نصف مبلغ تسلیم منکوحه گردید، ماندن در مشهد یکی از شرایط ازدواج بوده است و ناکح ملتزم شد که منکوحه را بدون رضایت او از حصار بند مشهد مقدس بیرون نبرد.»

بررسی عقدنامه‌های قدیمی شهر مشهد نشان می‌دهد مهریه به عنوان موضوعی مهم در عقدنامه‌ها ثبت شده است. در رمضان ۱۳۲۲ قمری آقا مشهدی احمد ترک، ولد آقا اسلامعلی ترک بادکوبه‌ای، با قمرخانم، صبیه آقا کربلایی زین‌العابدین، ساکن ارض اقدس، ازدواج می‌کند و مهریه آن مبلغ ۱۵۰ تومان رایج خزانه عامره بوده است و از جمله شرایط عقد آن عبارت است از اینکه «ناکح به مدت ۵۰ سال منکوحه را وکیل کرد که اگر سفری یا غیبتی برای ناکح اتفاق افتاد و مدت ۲ سال بگذرد و مخارج به قرار ماهی یک تومان به منکوحه نرسد، بعد از ابراء ذمه زوج از نصف مهریه، خود را مطلقه به توکیل غیر نماید».
در جمادی‌الثانی ۱۲۹۹ نیز میرزا ابوالقاسم، خلف آقا سید محمد خادم آستان متبرکه رضویه، خانم حاجی بی‌بی صغیره حاجی خسرویه ساکن کرمان را با مهریه مبلغ ۵۰ تومان نقد رایج خزانه و یک دانگ از ۶ دانگ خانه واقع در ارض اقدس به عقد خویش درآورده است. مرور عقدنامه‌های قدیمی مشهد نشان از تعلق خاطر شهروندان به این شهرمقدس دارد. در بین خاندان‌های قدیمی، سکونت دائم شرط مهمی برای ازدواج تلقی شده و همواره این مسئله در تعدادی از اسناد بازتاب داشته است.