نگاهی به زندگی، آثار علمی و  یادگار‌های شیخ بهاء الدین محمد عاملی | میراث پر بهای شیخ بهایی در مشهد

امید حسینی‌نژاد | شهرآرانیوز؛ روایت است که او در سفرهایش به مشهد در توسعه حرم مطهر مانند صحن عتیق و روضه منوره نقش داشته و معماران از دانش او بهره‌ها برده‌اند، اما درباره اینکه کدام بنا با نقشه او نقش خورده، سندی در دست نیست. با این همه، یادگار‌های او در ارض اقدس آن‌چنان است که نامش را تا ابد بر روی یکی از رواق‌های حرم مطهر (ع) جاودانه کرده. سطر‌های بعدی گذری است بر این ماندگارها.

سفر شیخ بهایی به مشهد

خانواده او از نخستین علمای شیعه در جبل عامل بودند که در پی استقرار حکومت شیعی صفوی به ایران مهاجرت کردند و در اصفهان سکنا گزیدند. با این همه تقدیر او را به مشهد آورد. در واقعاز سفر‌های تاریخی شیخ بهایی، سفر پیاده او به مشهد است که بار اول در ۲۵ ذی الحجه ۱۰۰۸قمری اتفاق افتاده است. در این زمان، شاه عباس به شکرانه فتح خراسان، از طوس تا حرم امام رضا (ع) را پیاده رفت و شیخ بهایی نیز او را همراهی کرد. سه سال بعد، شاه عباس به دلیل نذری که داشت، دوباره با پای پیاده از اصفهان به مشهد رفت و سه ماه در این شهر ماند که در این سفر نیز شیخ بهایی همراه او بود.

وقف کتابخانه به حرم مطهر

مجموعه بی نظیری شامل ۴ هزار نسخه از آثار شیخ بهایی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که وقف نامه بسیاری از آن‌ها به دستخط و مهر و امضای شیخ است. بیشتر این آثار که برخی را خود شیخ، شرح و تصحیح کرده است، در کتابخانه شخصی او نگهداری می‌شده که وی شخصا آن‌ها را به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا کرده و یادداشت وقف با دستخط و مهر و امضای شیخ در این آثار به چشم می‌خورد. از جمله آثاری که به دستخط وی وقف شده، قرآن‌های منسوب به دستخط امام علی (ع)، امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و امام سجاد (ع)، به خط کوفی و روی پوست آهوست که از طرف شاه عباس صفوی وقف شده و وقف نامه آن تماما به دستخط شیخ بهایی است و هرکدام از این قرآن ها، جزو شاهکار‌های هنر اسلامی قرون اولیه به شمار می‌رود.

شیخ بهایی علاوه بر وقف نامه‌هایی که خودش روی قرآن‌های خطی گنجینه قرآن حرم مطهر نوشته است، در سال ۹۹۶ هجری قمری ۳۶ نسخه خطی را وقف کتابخانه آستان قدس رضوی کرد. شیخ بهایی در اواخر قرن دهم پس از حمله ازبک‌ها به ایران و به تاراج رفتن آثار گرانبهای کتابخانه آستان قدس رضوی ازسوی عبدالمؤمن خان ازبک، تصمیم گرفت به کمک شاه عباس صفوی کتاب‌های به تاراج رفته را گردآوری و مجدد کتابخانه را راه اندازی کند.

او همچنین در ادامه وصیت کرد کتابخانه شخصی اش به حرم امام رضا (ع) هدیه شود؛ این میراث گران قدر و وقفی شامل ۴هزار نسخه خطی و چاپ سنگی بوده و بیشتر آن‌ها در زمان حیات شیخ بهایی نوشته شده و وقف نامه آن به دستخط، مهر و امضای شیخ است. اکنون ۹۴ عنوان کتاب خطی در موضوعات مختلف از جمله احادیث، تفاسیر، اصول فقه، ادعیه، حکمت، ریاضیات و شعر تألیف شیخ بهایی در گنجینه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که از آن جمله می‌توان به اربعین حدیث، ترجمه قطب شاهی، تشریح الافلاک، خلاصه الحساب و دیوان شعر اشاره کرد.

کتیبه‌ای که ۷۰ اثر شیخ را معرفی می‌کند

رواق شیخ بهایی از جمله رواق‌های جنوب شرقی حرم مطهر و مدفن شیخ بهاء الدین عاملی معروف به شیخ بهایی است؛ مقبره او از شمال به صحن آزادی، از جنوب به رواق امام خمینی (ره)، از مشرق به رواق دارالعباده و از مغرب به رواق دارالزهد محدود است.

راه اصلی ورود به رواق شیخ، راهرویی است در زاویه جنوب غربی صحن آزادی که با چند پله به صحن آزادی مرتبط می‌شود. در ضلع غربی راهرو رواق شیخ بهایی، کتیبه‌ای به صورت یک تابلو بر کاشی معرق، عبارت‌های مکتوب بر سنگ قبر شیخ را در بردارد و نیز در سه طرف رواق شیخ، زیر سقف، بر دیوار آرامگاه کتیبه‌ای به طول ۳۰/۸ متر و عرض ۴۰ سانتی متر به خط ثلث وجود دارد که ۷۰ اثر از آثار و تألیفات شیخ بهایی را معرفی می‌کند. ناگفته نماند که رواق شیخ بهایی در گذشته حجره‌ای بوده که او در آن تدریس می‌کرده است.

دستان لرزان شیخ

مدت‌ها پیش، هنگام مطالعه فهرست نسخ خطی کتابخانه فرهنگ و هنر مشهد، که از کتابخانه‌های قبل از انقلاب در مشهد است، نسخه‌ای نفیس از آثار شیخ بهایی را مشاهده کردم که ازسوی یکی از شاگردانش کتابت شده بود. این نسخه شامل کتاب اثنی عشریه شیخ بهایی است که توسط هاشم بن احمد بن عصام الدین الاتکانی الخراسانی در سال ۱۰۲۹ و ۱۰۳۰ هجری قمری کتابت شده است که به دلایل مختلف دارای اهمیت است.

یکی از این نکات، اجازه مهم شیخ به کاتب در سال ۱۰۳۰ قمری یعنی چندماه قبل از وفات شیخ است. کاتب پس از اتمام کتابت نسخه، آن را از نظر شیخ بهایی گذرانده و شیخ نیز در حاشیه صفحات مختلف کتاب، علامت «بلاغ» را درج کرده است. بلاغ اصطلاحی مشهور در حوزه نسخ خطی است؛ بدین معنی که استاد برای تأیید اعتبار نسخه و کتابت صحیح، آن نسخه را ملاحظه و در کنار برخی صفحات به نشانه تأیید آن، عبارت «بلغ قبالا» یا مواردی از این قبیل را درج می‌کرده است.
شیخ بهایی در حاشیه یکی از صفحات، اجازه مهمی به شاگرد خود، هاشم خراسانی، نوشته است. نکته شایان توجه این است که این اجازه تنها سه ماه قبل از وفات او نوشته شده و لرزش دستانش در حروف این اجازه به وضوح دیده می‌شود.

تعیین تاریخ دقیق وفات شیخ بهایی

یکی از موارد اختلاف در زندگی شیخ بهایی، تعیین تاریخ دقیق وفات اوست. ترجمه نویسان اطلاعات متفاوتی در این زمینه در کتاب‌های مختلف نوشته اند. درباره تاریخ وفات شیخ بهایی قول‌ها و روایت‌های گوناگونی وجود دارد. به طور کلی آنچه از این اقوال برمی آید، این است که وفات شیخ در دوازدهم شوال سال یا ۱۰۳۱ هجری قمری اتفاق افتاده و، چون صاحب تاریخ عالم آرای عباسی که نظرش معتبرتر از دیگران است، و همچنین نویسنده کتاب تنبیهات که تألیف خود را چند ماه بعد از آن واقعه نوشته است، سال ۱۰۳۰ را ذکر کرده اند، گفته کسانی که وفات شیخ را در این سال نوشته اند، درست‌تر به نظر می‌رسد. در این صورت وفات شیخ در دوازدهم ماه شوال سال ۱۰۳۰ ه. ق در شهر اصفهان روی داده است.

اما نکته شایان توجه در این نسخه خطی، آن است که کاتب و شاگرد شیخ بهایی در حاشیه یکی از صفحات نسخه، تاریخ دقیق وفات او را شوال ۱۰۳۰ قمری ثبت کرده است. وی نوشته است: «وفات حجت الاسلام بهاء المله والدین فی اول عشر الاوسط الشوال فی سنه ثلثین بعد الف من هجره النبی علیه الصلوه و علی اله الطیبین الطاهرین». این سند ارزشمند مهر تأییدی بر ثبت دقیق تاریخ وفات شیخ بهایی در سال ۱۰۳۰ قمری است.

وصیت شیخ

شیخ بهایی چند روز قبل از مرگ با جمعی از همراهان و شاگردان خود به زیارت قبر بابا رکن الدین شیرازی رفت و مکاشفه‌ای برایش روی داد که از آن نزدیک بودن مرگش را استنباط کرد. محمدتقی مجلسی که خود از همراهان شیخ بوده، این مکاشفه را گزارش کرده است.
بهائی از آن پس خلوت گزید و بعد از ۷ روز بیماری از دنیا رفت و طبق وصیتش او را به مشهد انتقال دادند و در مَدْرس سابق خودِ او در پایین پای امام رضا (ع) به خاک سپردند.

درباره شیخ بهایی

بنابر نسخه‌ای به خط شیخ‌بهایی که در ۹۶۹قمری در قزوین نوشته شده است، او هنگام ورود به ایران سیزده‌ساله بوده، اما بعضی منابع، او را در این زمان هفت‌ساله دانسته‌اند. بعد از سه‌سال اقامت در اصفهان، شاه‌طهماسب اول به توصیه و تأکید شیخ علی منشار، عزالدین حسین را به قزوین دعوت کرد و منصب شیخ‌الاسلامی شهر را به او سپرد. شیخ‌بهایی نیز همراه پدرش به قزوین رفت و مدتی در آنجا اقامت گزید و به تحصیل علوم مختلف پرداخت.

شیخ‌بهایی پس‌از مرگ پدرش در ۹۸۴قمری، در بحرین به امر شاه‌طهماسب به هرات رفت و به‌جای او به شیخ‌الاسلامی هرات منصوب شد. این اولین منصب رسمی وی بود. پس از وفات پدر همسرش (شیخ علی منشار) در همان سال، شیخ‌الاسلام اصفهان شد. حکم شیخ‌الاسلامی او را شاه‌اسماعیل دوم یا شاه‌محمد خدابنده صادر کرد. عده‌ای گفته‌اند شاه‌عباس اول که در ۹۹۶ق به حکومت رسید، فرمان شیخ‌الاسلامی او را صادر کرده است.