درنگی بر اهمیت معماری و خاطرات حمام مهدی قلی بیک در مشهد

هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ کوچه‌های قدیمی مشهد با همه تغییر و تحولات یا واقع‌بینانه‌ترش با همه خرابی‌های بی‌شماری که به خود دیده است، اگرچه دیگر عبارت «بافت تاریخی» را در پسوند معرفی خود ندارد، همچنان دارای لکه بنا‌هایی است که جان از ورطه اعدام تاریخ به در برده‌اند و این روز‌ها شبیه ستاره‌های کوچکی در تاریکی لایتناهی تخریب‌ها می‌درخشند؛ ستاره‌هایی که سربازان پیروز دوران پرشکوه معماری اصیل اسلامی‌اند که پیچ‌وتاب‌های سبز اسلیمی‌شان هنوز بر تن اندک‌دیواره‌های برجای‌مانده از عهد صفوی به یادگار مانده است.

«حمام‌مهدی‌قلی بیک» یا مختصرترش همان «حمام شاه» یکی از این یادگارهاست که این روز‌ها قامت استوارش را می‌توان شانه‌به‌شانه حرم مطهر رضوی دید؛ حمامی که سوای دونام ذکرشده، با عنوان حمام «رضوی» در فهرست آثار ملی ثبت شده است و شواهد وقف‌نامه‌های قدیمی می‌گویند مهدی‌قلی بیک، میرآخورباشی شاه‌عباس صفوی، آن را در سال ۱۰۲۷ هجری‌قمری وقف آستان مقدس حضرت‌رضا (ع) کرده است.

اهمیت حمام در معماری شهری قدیم

برای مردم امروز، حمام‌ها در یک چهاردیواری چندمتری کنج خانه‌های ویلایی و آپارتمانی که جز استحمام کاربری دیگری ندارند، خلاصه می‌شود، اما همین چهاردیواری، روزگاری درکنار مسجد و آب انبار جزو تفکیک ناپذیری از معماری هر محله به شمار می‌رفته است که محل تجمع، گردهمایی‌های عمومی و رسانه‌ای برای آگاه شدن از آخرین اخبار و رویداد‌های محلی، شهری و کشوری بوده اند و حتی گاهی مکانی برای مهم‌ترین تصمیم گیری‌های خانوادگی، خاندانی و حتی محلی. البته این کاربری‌ها نیز دارای قدمت و تاریخی قابل روایت است.

درواقع پاکیزگی و قداست آب در ایران، قدمتی دیرینه دارد، اما پس از ورود اسلام به ایران، جایگاه آب بین مسلمانان ویژه‌تر شد؛ واجب بودن غسل و وضو با آب برای نماز‌های پنج گانه، اهمیت آب را دوچندان کرد. به همین دلیل در معماری ایرانی اسلامی سرفصلی باز شد و به مکانی اختصاص یافت که امور این شست وشو و نظافت را در آنجا انجام می‌دادند. حمام‌ها رفته رفته به ساختمان‌هایی بزرگ با اتاق‌های فراوان و کاربری‌های مختلف تبدیل شدند، به شکلی که پس از چند قرن و در دوره صفویه شاهد اوج معماری حمام هستیم.

مسیر دسترسی به حمام مهدی قلی بیک

دسترسی به حمام مهدی قلی بیک که امروز بین موزه‌های آستان قدس رضوی به موزه مردم شناسی تبدیل شده است، از دو مسیر ممکن است. یکی از این دسترسی‌ها از ضلع غربی صحن جامع رضوی و باب الهادی (ع) است؛ جایی که پس از خروج از ایوان مقرنس کاری شده باب الهادی (ع)، سمت چپ، ابتدا مسجد شاه یا هفتادودو تن کنونی با گنبد و دو مناره بی سرش پیداست و درکنار آن، می‌شود حمام تاریخی شاه را دید. دسترسی دیگر این حمام از دل بازار تاروپود مشهد، بازار فرش سرشور، است.

طبق کتیبه موجود، مسجد یا مقبره امیرملک شاه سال ۸۵۵ قمری و پیش‌تر از حمام ساخته شده است. این محله در قدیم «سرسنگ» نام داشته است و آب انباری نیز درکنار مسجد و حمام به نام حوض سرسنگ وجود داشته که امروز اثری از آن نیست. کوچه کنار این بنا‌ها نیز به کوچه حمام معروف بوده که در گذشته از بین دو بازار سرشور و بزرگ می‌گذشته و از محل‌های معروف و پررفت وآمد شهر مشهد بوده است. متأسفانه از این محله تاریخی بنا‌های کمی مانده، اما همین‌ها هم اعتبار تاریخ این منطقه است.

گذری بر نام‌های حمام پنج قرنی مشهد

براساس وقف نامه، این حمام هنگام تأسیس به نام مهدی قلی بیک، بانی بنا، بوده است، اما به دلیل همسایگی با مقبره امیرملک شاه، به «حمام شاه» معروف شده و پس از انقلاب اسلامی به علت قرارگرفتن در محدوده حرم امام رضا (ع) به «حمام رضوی» تغییر نام داده است. ناگفته نماند، چون این بنا از دوره صفویه تا دوره معاصر استفاده می‌شد، آسیب‌هایی جدی دیده بود. حمام مهدی قلی بیک سال ۱۳۵۶ خورشیدی در فهرست آثار ملی، ثبت و تعمیرات زیربنایی آن سال ۱۳۷۸ خورشیدی به دستور تولیت آستان قدس رضوی انجام شد. پس از این مرمت ها، سال ۱۳۸۵ نیز هم زمان با روز میلاد امام رضا (ع)، از حمام مهدی قلی بیک به عنوان موزه مردم شناسی رونمایی کرده اند.

مهدی قلی بیک که بود؟

مهدی قلی بیک، میرآخورباشی شاه عباس اول صفوی، یا همان رئیس اصطبل شاهی، از واقفان آستان مقدس حضرت رضا (ع) بوده است. مهدی قلی بیک از سال ۱۰۱۱ تا ۱۰۲۷ هجری قمری در این منصب مهم حکومتی بوده و در منابع دوره صفوی، در بیان جنگ‌های شاه عباس از او یاد شده است. وی سه وقف نامه مربوط به آستان قدس دارد که آخرین آن به این حمام تعلق دارد.

در این وقف نامه آمده است: «یک باب حمام جدید که واقف مذکور مزبور در بازار سرسنگ احداث کرده، مشهور به حمام مهدی قلی بیک بر شربت خانه سرکار فیض آثار و شرط کرد که مداخل حمام مذکور را اولا صرف تعمیر و تنسیق (آراستن، مرتب کردن) و عمارت ضروری آن نمایند و آنچه فاضل آید، پنج یک به حق التولیه افراز نمایند و مبلغ یک تومان و پنج هزار تبریزی رایج الوقت به حق السعی متصدی شربت خانه تسلیم او کند و مابقی را صرف ادویه و اشربه آنجا نمایند.» برابر این سطر‌ها در وقف نامه شرط شده است که درآمد حمام خرج نگهداری بنا شود و سپس یک پنجم به حق التولیه و بقیه آن به شربت خانه حضرتی اختصاص پیدا کند.

رختکن حمام؛ موزه نقاشی دیواری

چندپله پایین‌تر از کوچه حمام، ورودی بنا قرار دارد. حمام مهدی قلی بیک مانند بنا‌های مشابهش در سراسر ایران است و همه اجزا و فضا‌های حمام‌های قدیمی در آن هم دیده می‌شود. ورودی حمام با چند پله و انحنایی ظریف به هشتی می‌رسد و پس از آن دالان و دهلیز است. این ورودی‌های تودرتو در حمام‌های سنتی به دلیل جلوگیری از ورود هوای بیرون به داخل حمام بوده و همچنین باعث می‌شده است مشتری حمام ناگهان از فضای سرد به گرم یا برعکس وارد نشود. از اینجای حمام مهدی قلی بیک به بعد، دیگر کشش و جاذبه بناست که دست بازدیدکننده را می‌گیرد و او را قدم به قدم با بخش‌های مختلف بنا آشنا می‌کند.

سربینه یا رختکن حمام، بخش دیگر حمام‌های سنتی و زیباترین و اصلی‌ترین قسمت حمام مهدی قلی بیک است. در این فضا، هشت ستون گچی به شیوه هشت و نیم هشت، سنگینی بار گنبد را به دوش می‌کشند و از دل فضایی چهارگوش، گنبدی دایره‌ای ایجاد می‌کنند. در سربینه این حمام اگر سر بالا کنی، آن قدر رنگ و نقاشی هست که به راحتی نشود چشم از آن‌ها برداشت؛ نقاشی‌هایی که یکی پس از دیگری داستان سرایی می‌کنند و پشت سرهم روایت و ماجرا دارند.

اما این هم همه ماجرا نیست؛ در سقف حمام مهدی قلی بیک سیزده لایه نقاشی است که قدیمی‌ترین آن به دوره صفویه می‌رسد و جدیدترینش به اواخر دوره قاجار مربوط می‌شود؛ سیزده لایه‌ای که کاش می‌شد تک تک آن‌ها را مثل کتاب ورق زد و داستان هایشان را خواند، اما افسوس که تماشایشان دیگر میسر نیست. موضوع‌های لایه متأخر نقاشی‌های سربینه که اکنون در معرض دید است، زندگی اجتماعی مردم، ابزار زندگی مدرن مثل هواپیما و خودرو، داستان‏‌های شاهنامه، تصاویری از سردر باغ ملی و طبیعت کوهسنگی و افسانه‌های ادبی قدیمی ایران و تصویرگری‌های متنوع دیگر است.

در مرکز گنبد رختکن، نورگیری مثل جای جای سقف حمام تعبیه شده است که نور طبیعی را به داخل هدایت می‌کند. زیر این گنبد حوضی هشت ضلعی است که با کاشی فیروزه‌ای تزیین شده و روزگاری محل تجمع مردم بوده است؛ تجمعی که پیرو تنوع نقاشی‌ها و بزرگی و موقعیت جغرافیایی بنا می‌توان آن را تصور کرد. اطراف این سربینه چهار غرفه قرار دارد که یکی از آن‌ها شاه نشین و مخصوص اشراف است و بقیه کاربری عمومی داشته اند. ازاره دورتادور رختکن، یعنی از کف زمین تا میانه دیوار، با کاشی فیروزه‌ای تزیین شده است.

گرم خانه و گرمایش از کف آن

پس از رختکن، فضایی به نام «میان در»، سربینه را به گرم خانه مرتبط می‌کند. گرم خانه حمام مهدی قلی بیک، چهار ستون سنگی و سقفی گنبدی با نورگیر دارد. اطراف این فضا نیز سه غرفه برای نشستن و حمام کردن وجود دارد. از اجزای مهم گرم خانه‌ها خزینه آب گرم حمام است که در این حمام در غرب گرم خانه و چند پله بالاتر از سطح آن قرار دارد. در کف خزینه سه ظرف مسی بزرگ نصب شده است که گرمای تون یا همان آتش خانه گرمابه را که در زیر خزینه است، به خزینه منتقل و آب گرم حمام را تأمین می‌کرده است. خلوتگاه و نظافت خانه هم ازجمله اتاق‌هایی است که دسترسی شان از گرم خانه است و هرکدام کاربری‌های مختلفی دارند. مثلا خلوتگاه برای معلولان یا مبتلایان به بیماری‌های مسری بوده است که از طریق دریچه‌ای به خزینه و آب گرم حمام هم دسترسی داشته اند.

از تون حمام به جز برای گرم کردن آب خزینه، برای گرمایش از کف به اصطلاح امروزی‌ها هم استفاده می‌شده است، به شکلی که گربه رو‌هایی از این تون به زیر گرم خانه تا سربینه می‌رفته و سپس دود و گرمای تون را از طریق دودکش به بیرون منتقل می‌کرده اند. یکی دیگر از فضا‌های حمام‌های سنتی، چال حوض است که معمولا برای شناکردن و آب تنی پس از حمام استفاده می‌شده و در این بنا در جنوب گرم خانه قرار دارد.

حمام مهدی قلی بیک به سبک دیگر بنا‌های کهن ساخته شده است، اما ویژگی اصلی آن، نقاشی‌هایی است که از افسانه‌های دیرین تا ورود به دنیای مدرن را شامل می‌شود؛ نقاشی‌هایی که اگر دسترسی به لایه‌های زیرین آن هم ممکن بود، اهمیت بنا را دوچندان می‌کرد. باوجوداین بنایی که پس از قرن‌ها استفاده و حتی دخل وتصرف‌های گاه نابجا جان سالم به در برده است، امروز موزه مردم شناسی و تاریخچه کوچه حمام است.