گذری بر تاریخ پوستر‌های تصویری زیارت با تأکید بر حرم امام رضا (ع)
طولانی‌بودن زیارت، به‌خاطر سپردن جزئیات را برای مسافران دشوار می‌ساخته و این کاغذ‌ها به فرد کمک می‌کرده است که هنگام بازگشت بتواند همه جنبه‌های جذاب سفرش را برای عاشقانی که ممکن بود به‌راحتی موفق به دیدن و زیارت این مکان‌ها نشوند، تعریف کند؛ به‌نوعی گردش زیارتی مجازی برای آن‌ها رقم می‌زده است.
ملیحه کروخی | شهرآرانیوز؛ چه سوغاتی برای زائران مشهد، بهتر از طوماری رنگین‌شده از جزئیات سفرشان به آستان ملائک‌پاسبان امام‌رضا (ع)! طومار‌هایی که در گذشته معمول بوده و تصویر جامعی از تجارب زیارت فرد روی آن‌ها به نمایش درمی‌آمده است. طولانی‌بودن زیارت، به‌خاطر سپردن جزئیات را برای مسافران دشوار می‌ساخته و این کاغذ‌ها به فرد کمک می‌کرده است که هنگام بازگشت بتواند همه جنبه‌های جذاب سفرش را برای عاشقانی که ممکن بود به‌راحتی موفق به دیدن و زیارت این مکان‌ها نشوند، تعریف کند؛ به‌نوعی گردش زیارتی مجازی برای آن‌ها رقم می‌زده است.
ما در بخش اول این مقاله که در تاریخ ۲۴شهریور منتشر شد، به بررسی طومار‌های زیارتی با تأکید بر مسیر کربلا به مشهد پرداختیم؛ طومار‌هایی که پس از اختراع صنعت چاپ رواج یافته بود. حال به این سؤال پاسخ می‌دهیم که قبل از این دوره، تولید و کیفیت طومارها چگونه بوده است؛ همچنین به بررسی دو نمونه مدرن از پوستر‌های زیارتی تک‌صفحه‌ای با تأکید بر حرم امام‌رضا (ع) می‌پردازیم که جایگزین طومار‌های زیارتی بوده اند.
طومار‌های دستی قبل از چاپ سنگی
گواهی‌های زیارت مربوط به قبل از اختراع چاپ از‌طریق تکنیک‌های ابتدایی چاپ یعنی گراور‌های چوبی (مُهر‌های چاپی)، به‌صورت انبوه، در دوره سلجوقی تولید می‌شده است. تعداد زیادی از آن‌ها امروز در موزه هنر‌های ترکی و اسلامی استانبول نگهداری می‌شود که به‌دلیل برخورداری از این تکنیک، در بررسی تاریخ هنر اسلامی اهمیت بسیار دارد. اما گواهی‌های زیارت در دوره‌های میانی اسلام به‌صورت سفارشی برای افراد خاص و به‌صورت طومار‌های عمودی نقاشی می‌شده است؛ مانند طومار مربوط‌به عصر تیموری که در موزه هنر‌های اسلامی دوحه قطر نگهداری می‌شود.
این طومار سفارشی که می‌تواند اولین نمونه یافت‌شده با گرایش‌های شیعی باشد، کمیاب و گران‌بهاست و روی کاغذ‌های چرمی تهیه شده است و جزئیات و زیبایی‌های منحصر‌به‌فردی دارد. ابعاد این طومارها، از اندازه‌های کوچک به‌صورت لوله‌شده در ظرف‌های باریک به صورت آویز (به اعتقادی بعضی با کاربرد طلسم) برای آویختن بر گردن تا سایز‌های چند‌متری که در مکان‌های خاص مانند مساجد آویزان می‌شد، تفاوت داشته است. استفاده از این طومارها در مساجد احتمالا باعث ورود تصاویر مکان‌های مقدس در کاشی‌کاری اسلامی در عصر عثمانی شده است.
تفاوت کیفیت طومار‌های چاپ سنگی
طومار‌های افقی عصر چاپ سنگی با‌توجه‌به طراحی‌کلیشه‌ای، معمولی و تا‌حدی بی‌دقت طراحی شده اند که این موضوع به‌وضوح نشان می‌دهد در تعداد زیاد تولید شده‌اند.
ظاهرا عمده تولید‌کنندگان این طومارها، نقاشان هندی بودند که از این راه امرار معاش می‌کرده‌اند. همچنین وجود اسامی عربی همراه با رسم‌الخط لاتین در بعضی طومار‌های چاپی ثابت می‌کند که برای مخاطب هندی تهیه شده اند.
پوستر‌هایی با تمرکز کامل بر حضرت‌رضا (ع)
پوسترزیارتی مشهد از مجموعه شخصی اولریش‌مارزولف راهنمای تک‌برگه‌ای سفر است که انحصارا به حرم حضرت‌رضا (ع) پرداخته است. ابعاد این پوستر، ۳۰*۳۹ سانتی‌متر است و تنها دو قسمت بالای آن به تصویر مقبره، اما م‌حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) اختصاص دارد و با این شعر «ما سلام از روضه شیر خدا آورده‌ایم/ روی پر‌گردوغبار از کربلا آورده‌ایم» نشان از مبدأ سفر دارد. بقیه تصاویر، اما کاملا به حرم و جزئیات آن می‌پردازد. در مرکز تصویر، گنبد و ضریح حضرت دیده می‌شود، همراه با خورشیدی طلایی که بالای گنبد نصب شده است و تصویرسازی فرشتگانی که به دور این مکان مقدس در گردش هستند؛ مانند نمونه قبلی اینجا نیز پرچم ایران بر فراز گنبد افراشته است.
سقاخانه طلا در صحن عتیق در راست و سقاخانه صحن نو در سمت چپ همراه با برج ساعت هر صحن تصویر شده است؛ جایی‌که زائر به امید شفای دردهایش به‌سوی نوشیدن آب از این سقاخانه‌ها می‌رود. تصویر مسجد گوهرشاد، روایت مسموم‌شدن حضرت و داستان ضامن آهو تکرار شده است. در ادامه، صلابت آن حضرت با روایت حمله شیران به دستور امام‌رضا (ع) به حمید بن‌مهران با حضور مأمون نمایش داده می‌شود.
(این داستان بر کاشی‌کاری‌های ایوان نقاره‌خانه حرم نیز امروزه دیده می‌شود.) جزئیات دیگری مانند قدمگاه و سینی طلا (سینی زهر) نیز در این برگه دیده می‌شود. نمایش برخی نکات مانند نقش دو کفش‌کن (کفشدار) صحن کهنه و مسجد گوهرشاد و تفاوت در پوشش آن‌ها که یکی پوشش سنتی و دیگری کت و شلوار و حتی کراوات دارد، عجیب به نظر می‌رسد. این می‌تواند صرفا بیان بخش‌های متجدد و توضیح تحولات مدرن در حرم باشد.
پوستر زیارتی ایرانی، قرن بیستم، مجموعه شخصی الیزابت پوین، زاربروکن آلمان
پوستر زیارتی ایرانی
در قرن بیستم، پوستر‌های زیارتی تک برگی به مرور جانشین طومار‌های زیارتی چند متری می‌شوند. خانم الیزابت پوین در کتاب مطالعات پوستر‌های اسلامی به پوستر زیارتی‌ای اشاره کرده است که با ابعاد ۴۵*۳۶ سانتی‌متر، تحولی جدید در‌برابر صفحه‌آرایی‌های مرسوم طومارها تا زمان خودش ایجاد کرده است. این پوستر با اینکه یک برگه زیارتی حج محسوب می‌شود، تأکید اساسی آن بر امام‌رضا (ع) است.
در میانه پوستر در سمت راست و چپ به ترتیب دو مجلس یکی در ارتباط با زندگی و دیگری شهادت امام‌رضا (ع) ترسیم شده است. در سمت راست، مأمون را می‌بینیم که به امام‌رضا (ع) انگور زهرآگین تعارف می‌کند و در سمت چپ، امام رئوف در‌حال ضامن‌شدن برای نجات جان آهویی از دست صیاد است. اما بر اهمیت ملی امام‌رضا (ع) به واسطه دو پرچم کشور ایران که بر فراز گنبد طلای حرم به اهتزار درآمده، تأکید شده است. نکته جالب توجه دیگر، کبوتران حرم هستند که تنها در سه مکان مذهبی ایران به دور گنبد‌های مقدس گردش می‌کنند.
همان‌گونه که گفته شد، این پوستر مانند نمونه‌های قدیمی‌تر سفر زیارتی، تصویری از مکه تا مشهد را به‌طور کامل نقش زده، اما همچنین تصویری از بیت‌المقدس در فلسطین که نمونه مشابه در مدارک شیعی گذشته ندارد، در اینجا به چشم می‌خورد. همچنین این پوستر مرتبط با نمونه‌های دیگری است که از میانه قرن بیستم به بعد رواج پیدا کردند و تنها بر جزئیات حرم مشهد و تاریخچه زندگی امام‌رضا (ع) تمرکز یافتند.
منبع: بخشی از این مطلب با نگاهی به مقاله «از مکه تا مشهد» نوشته دکتر اولریش مارزولف تهیه شده است
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
