پیشوایان دینی و نقش مغفول هنر

امروز درباره کارکرد‌های گوناگون و چندجانبه هنر تردیدی برای کسی وجود ندارد، به گونه‌ای که رواج اندیشه و مقاصد گوناگون تنها زمانی امکان پذیر خواهد بود که در چارچوب آثار هنری عرضه و ارائه شوند. مروری بر تاریخ هنر جهان نشان می‌دهد که همواره هنر دو رویکرد مهم را پیگیری کرده است.

شاید بتوان گفت برجسته‌ترین این رویکرد‌ها بسط و گسترش مفاهیم و آموزه‌های اعتقادی بوده است، تا بدان جا که هر نحله و تبار فکری کوشش کرده است برای همگانی ساختن اندیشه و باور‌های خویش از زبان هنر بهره‌مند شود. هنر این توانایی را دارد که پیچیده‌ترین مفاهیم را با زبانی ساده و البته اثربخش در اختیار دیگران قرار دهد. در کنار این هنر پیوسته در معرفی و برجسته سازی شخصیت‌ها و رویداد‌های بزرگ هر فرهنگی ایفای نقش کرده است. آشکار است که هر فرهنگی می‌کوشد داشته‌های خویش را هم برای جامعه درونی خویش، هم برای دیگرانی که خارج از جامعه مذکور وجود دارند معرفی کند.

در اندیشه دینی و اسلامی هر دو این رویکرد‌های مورد اشاره نقشی مهم و بنیادین می‌یابند. اسلام مملو از آموزه‌ها و مبانی اعتقادی‌ای است که در بنیاد برای بهبود زندگی مردم و بالندگی آن‌ها وضع شده است. آشکار است که کارآمدی دینی زمانی اتفاق می‌افتد که این آموزه‌ها به زبان هنر به دیگران منتقل شود.

از دیگر سوی در فرهنگ اسلامی همواره با شخصیت‌های برجسته‌ای روبه رو هستیم که منش و سبک زندگی ایشان که خود برگرفته از معارف اسلامی است بهترین الگو برای جامعه معاصر خواهد بود. پیشوایان بزرگ دینی از جمله شخصیت‌هایی هستند که چنانچه با ظرافت و زبان مناسب به جامعه معرفی شوند، بیشترین تأثیر را در اصلاح امور خواهند گذاشت. حضرت علی (ع) ازجمله پیشوایان مهم دینی هستند که زندگی شان از وجوه گوناگون به عنوان یک الگوی مهم برای همه اعضای جامعه قابل طرح است. تعدد نقش‌های ایشان از رهبری دینی و الهی جامعه گرفته تا تسلط بر حوزه‌های حکمرانی، یا ویژگی‌های بارز فردی و اجتماعی ایشان، فرصتی بی بدیل برای الگوسازی برای نسل‌های جدید است.

افزون بر ویژگی‌های بارز دینی، مختصات مردمی و عدالت جویی ایشان موجب شده است زندگی پرفرازونشیبشان یکی از بهترین فرصت‌ها برای تبیین سبک زندگی اسلامی باشد. وجوه متعدد زندگی امیرالمؤمنین موجب شده است ظرفیت هنری بی نظیری برای طرح و معرفی این شخصیت و ابعاد گوناگون آن در قالب‌های مختلف وجود داشته باشد. گستردگی شخصیتی آن حضرت به گونه‌ای است که ظرفیت لازم برای خلق آثار ادبی، تجسمی و حتی سینمایی و نمایشی را در حد اعلا دارند، به گونه‌ای که اگر هنرمندان به این ظرفیت توجه داشته باشند، شاهد یک جهش جدی در آثار هنر دینی خواهیم بود.

نخستین گام در این مهم، شناخت دقیق از شخصیت والای امیرالمؤمنین و فراز‌های مهم و تأثیرگذار تاریخی زندگی ایشان برای هنرمندان است. هنرمند درصورتی که با این ابعاد گسترده آشنا شود، زمینه انتقال هنرمندانه و ماندگار آن را برای دیگران فراهم خواهد ساخت. شاید یکی از نخستین قدم‌ها در این مسیر توجه به جریان ادبی درباره شخصیت امام علی (ع) است که خود این آثار مقدمه‌ای برای خلق آثار هنری ماندگار می‌شوند. در حوزه ادبیات در نهایت شاهد توجه شعر آیینی، آن هم تنها به بخش‌هایی از زندگانی ایشان هستیم، درحالی که لازم است جزئیات زندگی سراسر تعلیم و تربیت ایشان و افکار و آموزه‌های الهی ایشان در قالب‌های نو ادبیات همچون رمان و داستان کوتاه طرح شود.

شاید بتوان مدعی شد که متأسفانه ما ظرفیت‌های عظیم دینی را تنها به فرم‌های محدودی از هنر تقلیل داده ایم و در آن‌ها محصور شده ایم. جالب آنجاست که درحالی که پیشوایان دینی ما آرمان‌هایی جهان شمول دارند هرگز نتوانسته ایم از زبان هنر برای طرح و معرفی جهانی ایشان بهره ببریم.

به عنوان مثال تصور کنید در شرایط امروز جهان، چنانچه شعار عدالت که همواره به گونه‌ای عملی در زندگی حضرت علی (ع) پیاده شده بود در قالب زبان هنر به جهانیان عرضه شود، شاهد چه گرایش و دلدادگی عظیمی به سوی آموزه‌های اسلامی خواهیم بود.

نگاه مناسبتی، زمان‌مند و محدود به معدودی از هنر‌ها پیوند میان دین و هنر را دچار آسیب خواهد کرد. نکته مهم دیگر تعامل و هم افزایی هنر‌ها دراین باره خواهد بود؛ به گونه‌ای که اگر شبکه‌ای از هنر‌های متعدد با یکدیگر هم افزایی کنند، شاهد آثاری فاخر و ماندگار خواهیم بود.

مشهد مقدس به چهار دلیل می‌تواند پرچم دار و قطب هنری معرفی پیشوایان دینی به زبان هنر باشد. نخستین دلیل این است که باوجود مضجع شریف حضر ت رضا (ع) مجموعه‌ای پیوسته و گسترده از هنر‌های اسلامی در حرم مطهر رضوی شکل گرفته است. این گنجینه عظیم هنری خود زمینه و مقدمه‌ای برای مقصود مورد اشاره است. دلیل دوم وجود حوزه‌های قدرتمند معارف اسلامی و شیعی در مشهد مقدس است؛ به عبارت دیگر در مشهد مقدس، هنرمند با فقر محتوا و اطلاعات برای معرفی شخصیت و اندیشه امام (ع) مواجه نیست.

سومین ظرفیت مشهد مقدس، حضور جمع کثیری از هنرمندان توانمند در هنر‌های گوناگون است که خود به ظرفیتی کم نظیر برای خلق آثار هنری بدل شده اند. چهارمین ظرفیت مشهد مقدس نیز جهانی بودن آن به واسطه امر زیارت است. بدین معنی که در کنار خلق، زمینه عرضه جهانی و اثربخش هنری که در خدمت معرفی پیشوایان دینی اسلامی و شیعی است به خوبی در مشهد فراهم است.

البته نباید فراموش کرد که همه آنچه گفته شد در گرو درک درست مسئله و اصلاح رویکرد‌های سیاست گذارانه و تبدیل شدن دین به یکی از محور‌های بنیادین و اصلی هنر در روزگار معاصر است.