سرشاخه‌های اعتراضات و مبارزات مردمی مشهد چه کسانی بودند؟

حسین بیات _  درباره مشهد و انقلاب ۵۷ نیز همین طور بوده و از میان تمام گروه‌ها و دسته‌های معترض می‌توان چند نام را برگزید که از آن‌ها به عنوان بزرگان مبارزات یاد می‌شده است. با این رویکرد، خطوط زیر چهره شناسی انقلاب مشهد است که پیش روی خوانندگان قرار می‌گیرد.

نکته: در گزارش‌های ساواک مشهد* در آبان سال ۵۷ می‌توان بیشتر این نام‌ها را با عناوینی، چون «گردانندگان راهپیمایی و تظاهرات» و «رهبری مردم» دید. شیخان، مسئول وقت ساواک مشهد، در پانویس گزارش شماره ۲۱۵۸۵/هـ ۱ تاریخ ۵۷/۹/۲۷ به مسئولان بالادستی خود پیشنهاد داده است: «چنانچه دولت بخواهد به این وضع در مشهد خاتمه دهد، باید سید علی خامنه ای، هاشمی نژاد، واعظ طبسی را دستگیر و از منطقه دور کرده در مقابل فرزندان آیات قمی و شیرازی نیز ایستادگی کند.»

گزارش‌های ساواک مشهد شماره ۲۱۰۷۴/هـ ۱ تاریخ ۵۷/۹/۹ ، شماره ۲۱۳۷۴/هـ تاریخ ۵۷/۹/۲۱ ، شماره ۹۱۹۴/۳۱۲ ک تاریخ۵۷/۹/۲۶ 

آیت‌الله حاج سید عبدالله شیرازی (۱۳۶۳-۱۲۷۱)

این مرجع عالی‌قدر که از تبعیدی‌های واقعه مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ نیز بوده است، از طرف‌داران امام خمینی (ره) و از مخالفان سرشناس حکومت پهلوی به شمار می‌رفت.

 

او با اعمال فشار حزب بعث، عراق را در آذر سال ۱۳۵۴ ترک می‌کند و در همان ایام به مشهد می‌آید و علاوه بر تدریس طلاب و ارشاد مردم، به یکی از چهره‌های شاخص معترضان نیز بدل می‌گردد.

 

همان‌طور که بسیاری از مبارزان بیت آیت‌الله شیرازی را در چهارراه نادری (شهدای فعلی) پایگاه خود می‌دانند، بسیاری از وقایع شاخص انقلابی مشهد نیز یا از اینجا شروع شده یا در حوالی آن رخ داده است.

آیت‌الله حاج آقا حسن قمی (۱۳۸۶-۱۳۲۹)
فرزند ارشد آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی قمی که پس از رحلت پدر خود برای اداره حوزه علمیه مشهد و تربیت فضلای دینی به زادگاه خویش بازگشته است، پس از چندی به یکی از اصلی‌ترین مخالفان حکومت در خراسان بدل می‌گردد.

 

موضع گیری‌های قاطع او سبب می‌شود در ۱۵ خرداد ۴۲ به عنوان هسته اصلی تشنج در شهر مشهد دستگیر و همراه امام (ره) به مدت ۱۵ روز در زندان قصر زندانی شود.

 

او پس از آزادی، همچنان به مخالفت‌های خود با رژیم پهلوی ادامه می‌دهد و بیتش در کوچه چهارباغ همچون بیت آیت‌الله شیرازی یکی از پایگاه‌های مردمی در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی به شمار می‌رود.


آیت‌الله حاج سید کاظم اخوان مرعشی (۱۳۸۱-۱۲۹۸)
این مجتهد که حدود ۲۲ سال سطوح عالی و خارج فقه و اصول را در حوزه علمیه نجف اشرف تدریس کرده بود، پس از ۲ سال توقف در حوزه علمیه قم، در سال ۱۳۵۲ ساکن شهر مقدس مشهد می‌شود.

 

شاگردی امام (ره) و رابطه با ایشان سبب می‌شود از همان ابتدای ورود، به یکی از چهره‌های مورد اعتماد دوستداران امام (ره) در مشهد می‌شود.

 

همچنین بیتش در کوچه میرعلم‌خان یکی از ستاد‌های انقلابی شهر به شمار می‌رفت. در اسناد ساواک از او با عنوان «یاغی مرعشی» یاد شده است، اما مردم به علت حضورش در راهپیمایی ۱۴ آذر ۱۳۵۷ و حضور تانک‌ها در چهارراه عنصری، به او لقب «آیت‌الله ضد توپ و تانک» می‌دهند.


آیت‌الله عباس واعظ طبسی (۱۳۹۴-۱۳۱۴)
او ابتدا تحت تأثیر نواب صفوی در سخنرانی‌های خود در سال‌های ۳۱ تا ۳۴ به مخالفت با رژیم پهلوی برمی‌خیزد و پس از چند بار ممنوع‌المنبری در سال ۴۱ دستگیر و راهی زندان ساواک می‌شود.

 

آقای طبسی که کار مبارزه را در سال‌های نخست به‌تن‌هایی دنبال می‌کند، با استقرار آیت‌الله خامنه‌ای وشهید هاشمی‌نژاد در مشهد، گروهی سه‌نفره را تشکیل می‌دهند و قسم یاد می‌کنند: «تا برقراری حاکمیت اسلام، راه مبارزه را با همکاری صمیمانه یکدیگر» دنبال و «همواره از امام به عنوان رهبر و مرجع اعلم» جانب‌داری کنند. به این ترتیب، او یکی از اضلاع مثلث اجرایی انقلاب مشهد است.

آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای
درس‌های تفسیر و ایدئولوژی آیت‌الله خامنه‌ای در ۳ مسجد کرامت و امام‌حسن (ع) و میرزاجعفر در خلال سال‌های ‎۵۰ تا ۵۳ و نگاه متفاوت این طرف‌دار امام خمینی (ره) به جوانان و روشن‌فکران سبب می‌شود خیلی زود نظر ساواک خراسان جلب شود و ایشان را به عنوان یکی از عناصر مشکل‌ساز در مشهد، چندین‌بار بازداشت، تبعید و زندانی کنند.

 

سوای فعالیت‌های اجرایی، وجه ادبی شخصیت این روحانی جوان سبب می‌شود بسیاری از سخنرانی‌های مهم انقلاب مشهد به ایشان سپرده شود.

 

از جمله خطبه‌خوانی شب عاشورای سال ۵۷ در حرم که بر خلاف سنت قبلی به جای دعا برای محمدرضا پهلوی، خطبه را به نام «سید روح‌الله خمینی» می‌خوانند.


شهید سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد (۱۳۶۰-۱۳۱۱)
این روحانی مخالف حکومت پهلوی و طرف‌دار امام خمینی (ره) نخستین‌بار در جریان سخنرانی و درگیری مسجد فیل در سال ۴۲ بازداشت و زندانی می‌شود.

 

۴ بازداشت و یک دوره زندان دوساله دلیل دیگری است که حرکت‌های این روحانی جوان بهشهری و از پایه‌گذاران کانون بحث و انتقاد دینی برای حکومت بسیار مهم و خطرناک است.

 

سیستم ارتباطی او با جوانان، توان اجرایی بالا و سخنوری استدلال‌محور که از ویژگی‌های این روحانی مبارز است سبب می‌شود فقط در ماه پایانی حکومت پهلوی در بیش از ۱۰۰ تجمع و راهپیمایی در مشهد و سایر شهر‌های خراسان سخنرانی کند.


محمدتقی شریعتی (۱۳۶۶-۱۲۸۶)
او پیش از آنکه پدر دکتر علی شریعتی باشد و به واسطه شهرت فرزندش شناخته‌شده باشد، یکی از فعالان سیاسی مذهبی مشهد است و برای خیلی از مبارزان دیگر، سمت و جایگاه استادی دارد.

او که مبارزاتش را از ملی‌شدن صنعت نفت شروع می‌کند، با تأسیس کانون نشر حقایق اسلامی به یکی از چهره‌های مهم اجتماعی مشهد بدل می‌شود و با رویکرد نوگرایانه و اصلاح‌طلبانه به دین، تأثیرات زیادی بر انقلاب مشهد می‌گذارد.


صدیقه مقدسی شیرازی
این بانوی انقلابی از چندین جهت چهره‌ای شاخص است. او از یک سو دختر آیت‌ا... حاج شیخ ابوالحسن شیرازی است و از سوی دیگر همسر حجت‌الاسلام‌والمسلین موسوی خراسانی که خود از روحانیون مخالف رژیم و مبارزان مشهدی است.

 

شکل‌دهی راهپیمایی بانوان محجبه مشهد در ۱۷ دی ۱۳۵۶ که نخستین حرکت اعتراضی جمعی مشهد است و تبلیغات افکار آیت‌الله خمینی (ره) در جلسات مذهبی بانوان و روشنگری برای آنان، علاوه بر اینکه از او چهره یگانه‌ای می‌سازد، سبب می‌شود پایش به ساواک مشهد و بازداشتگاه نیز باز شود.

دکتر محمود روحانی
اگرچه دکترای تخصصی بهداشت عمومی و گواهی‌نامه بین‌المللی فوق‌تخصص در اپیدمیولوژی و آمار پزشکی را با رتبه ممتاز از دانشگاه دریافت کرده است، یکی از چهره‌هایی است که در سال ۵۷ بار‌ها از سوی ساواک مشهد رصد شده و پیشنهاد دستگیری‌اش مطرح بوده است.

 

انتساب او به ۲ خاندان علم و فضیلت خراسان، مطهری و شریعتی، او را بیش از پیش در فضای قرآنی و انقلابی آن سال‌ها قرار می‌دهد و سبب می‌شود یکی از گردانندگان تظاهرات‌های مردمی باشد.

طاهر احمدزاده هروی
احمدزاده از همراهان محمدتقی شریعتی در کانون نشر حقایق اسلامی مشهد و جزو نسل اول معترضان به حکومت پهلوی به شمار می‌رود.

 

مبارزات او و یارانش به روز‌های ملی شدن صنعت نفت برمی‌گردد. احمدزاده که از سال ۳۶ تا پیروزی انقلاب بار‌ها دستگیر و زندانی شده بود، در جریان آزادی زندانیان سیاسی در آبان ۵۷ آزاد می‌شود و در میان استقبال باشکوه مردم به مشهد برمی‌گردد تا در کنار دیگر مبارزان روز‌های آخر حکومت پهلوی را رقم بزنند.