ساخت‌وساز‌های بی‌رویه، در حاشیه بی‌نظارتی/حریم مشهد، مأمن ویلاسازی‌های غیرمجاز

تکتم جاوید/شهرآرانیوز - ساعت ۵ صبح دوشنبه؛ بولدوزر‌های اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد در ابتدای جاده پایین‌ده و شیرحصار به حرکت در می‌آیند تا چند ساخت‌وساز غیرمجاز این محدوده را تخریب کنند. این یکی از نمونه‌هایی است که در حین ساخت، متوجه آن شده‌اند و بلافاصله جلوی اتمام ساخت ۱۰ ویلای غیرمجاز را در دل یک باغ ۹ هکتاری قطعه‌بندی‌شده می‌گیرند.
یک روز پیش از این تخریب‌ها، فرصتی فراهم شد تا به‌همراه جلیل یاوری، رئیس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد، چرخی در حریم مشهد بزنیم. حریمی که به هر دلیلی پر شده است از ویلا‌ها و باغ‌های بزرگ و کوچک. آمارش همین چند روز پیش، بیشتر از ۲۳ هزار بنا اعلام شد که بی‌گفته مشخص است بیشترشان غیرمجاز ساخته شده‌اند.

ساخت‌وساز‌های بی‌رویه، در حاشیه بی‌نظارتی
ابتدا سری می‌زنیم به بخش شمال‌غربی حریم شهر؛ حوالی جاده قدیم که به‌ دلیل ویلاسازی قیمت زمین در آنجا سر به فلک کشیده است. نرسیده به بولوارشاهنامه وارد یکی از فرعی‌های جاده می‌شویم. همه‌چیز عادی است و اثری از باغ و ویلا دیده نمی‌شود. مقصد روستا‌های بازمرگان، ده‌پایین، رضویه و ساغشک است. کمی که جلو می‌رویم، دیوار‌های طولانی چند باغ‌ویلای بزرگ به‌چشم می‌آید که غیرمجاز ساخته شده‌اند.
برایمان عجیب است که ویلا‌هایی تا این حد مجلل و بزرگ، چطور ساخته شده‌اند، آن‌هم در شرایطی که حریم مشهد چهار سال پیش تعیین شده و به نهاد‌های مختلف مسئول، ابلاغ شده است. جواب این سوال را باید در تفاوت حریم‌های مختلف مشهد در گذشته جست‌وجو کرد. نخستین تاریخِ تعیین حریم مشهد، به طرحی موسوم به خازنی برمی‌گردد که از سال۱۳۴۷ شروع شد و برنامه‌اش سال‌های۱۳۵۰ تا ۱۳۷۰ را پوشش می‌داد. در این طرح، ۱۲۷ هزار هکتار به‌عنوان حریم شهر تعیین شده بود. طرح دوم جامع مشهد که از سال ۱۳۶۷ مهندسان مشاور مهرازان تهیه‌اش کردند و در خرداد۱۳۷۲ به تصویب شورای‌عالی رسید، برای سال‌های۱۳۷۰ تا ۱۳۹۵ برنامه‌ریزی شده بود و حریم شهر را تا ۳۰ هزار هکتار کاهش می‌داد. طرح جامع سوم هم که مطالعاتش از سال ۸۵ شروع شده، مساحت حریم را ۸۶ هزار و ۵۵۰ هکتار مشخص کرده است.
برخی باغ‌ویلا‌های حریم فعلی مشهد در خلال همین تغییراتِ تعیین حریم، ساخته شده‌اند. رئیس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد می‌گوید: متاسفانه تا سال ۹۵ به‌جز بخش‌هایی که شهرداری نظارت داشته، نظارت کاملی بر حریم شهر نبوده است که درنتیجه آن، شاهد ساخت‌وساز‌های بی‌رویه و بدون مجوز زیادی بوده‌ایم.
یاوری به تهدید این ساخت‌وساز‌های بی‌رویه و بدون مجوز برای مشهد هم اشاره‌ای می‌کند، اما برخلاف برخی مسئولان، تمام ساخت‌وساز‌های حریم شهر را غیرقانونی نمی‌داند؛ به این معنا که همه باغ‌ویلا‌ها باید تخریب شوند.
او معتقد است: «تا تهیه و ابلاغ سند پهنه‌بندی حریم مشهد، فقط باید از ساخت‌وساز‌های بیشتر جلوگیری کرد.»
سند پهنه‌بندی حریم مشهد که یاوری به آن اشاره می‌کند، همان سندی است که قرار بود سه ماه بعد از تصویب طرح جامع مشهد در سال ۹۵ تهیه شود تا برای نظارت بر ساخت‌وساز‌های این مناطق به‌صورت یکپارچه عمل شود؛ سندی که اگر تصویب شده بود، ما در گشت نیم‌روزی خود ویلا‌های کمتری می‌دیدیم. رئیس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد به زمین‌های اطراف که یک‌دستی خود را به‌دلیل سرپا شدن ویلا‌های کوچک و بزرگ از دست داده است، اشاره کرده، می‌گوید: همه ما می‌دانیم که زمین‌های حریم شهر‌ها باید برای نیاز‌های آینده و ضروری شهر باقی بمانند و نباید اقدامات سلیقه‌ای درباره آن‌ها صورت گیرد، اما ازآنجایی‌که مشهد بیش از ۱۵ سال است طرح تفصیلی ندارد، در مراحل مختلف اتفاقاتی افتاده است و مردم به ساخت‌وساز غیرقانونی در حریم شهر، گرایش بیشتری پیدا کرده‌اند.
انگار یاوری ساخت این ویلا‌ها را پاسخی به نیاز مردم مشهد می‌داند که تاکید می‌کند: نمی‌توانیم مدام با رویکرد مبارزه و تخریب، به املاک مردم نگاه کنیم و باید به نیاز‌ها هم پاسخ بدهیم.

تعداد ویلاها؛ بیش از آمار موجود
خیابان‌های فرعی را که طی می‌کنیم، وارد مسیری می‌شویم که به‌جز دیوار‌های بلند و طولانی در دو طرفمان، چیز دیگری نمایان نیست. انگار اطراف زمین‌های چندده‌هکتاری فقط دیوار کشیده‌اند، اما پشت این دیوار‌ها زمین هکتاری ۲ هزارمتری، هزارمتری یا ۵۰۰ متری، قطعه‌قطعه شده و در جا‌هایی هم مجتمع‌سازی شده است؛ مجتمع‌های ویلایی غیرمجاز.
یاوری توضیح می‌دهد: «سوداگران ابتدا دور زمین‌های کشاورزی بزرگ را دیوار می‌کشند و پس از مدتی که در ورودی برای این دیوارکشی باز کردند، یک‌باره مجتمعی صدواحدی نمایان می‌شود.» پشت دیوار‌هایی که از کنارشان می‌گذریم، هم همین داستان جریان دارد. این‌گونه است که اطرافمان تا چشم کار می‌کند، ساخت‌وساز شخصی و غیرمجاز است و زمین‌های کشاورزی‌ای که نابود شده‌اند. کمی که پیش‌تر می‌رویم، سمت چپ جاده نیوجرسی شهرداری را می‌بینیم که ورودی یکی از همین زمین‌های دیوارکشی‌شده را بسته است، اما کافی است به پشت زمین هم سری بزنیم و ببینیم ورودی دیگری باز کرده‌اند. شرایط به‌گونه‌ای است که لااقل در محدوده‌ای که ما هستیم، یک جمله را با قطعیت می‌توانیم بگوییم: «در این منطقه چیزی از حریم و زمین کشاورزی باقی نمانده است.»
شاید به همین دلیل است که رئیس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد آمار واقعی ویلا‌های حریم شهر را بیشتر از ۲۳ هزار بنایی که اعلام شده است، می‌داند. او یکی از دلایل پیشامد چنین شرایطی را بی‌برنامگی جهادکشاورزی می‌داند و یادآوری می‌کند که «یکی از دلایل مهم بروز تخلفات مذکور، این است که جهادکشاورزی برای این زمین‌های بزرگ مزروعی برنامه‌ای ندارد. از آن‌سو زمین‌دار و باغدار وقتی از نگهداری و ادامه کشاورزی‌اش مستاصل می‌شود، زمینش را با قیمت ناچیز واگذار می‌کند و واسطه‌ای سودجو آن را به قطعات کوچک تقسیم می‌کند و می‌فروشد.» این‌گونه است که مردم ناآگاهانه زمین‌ها را خریده، اقدام به ساخت‌وساز می‌کنند و پس از مدتی که شهرداری برای اعمال قانون به سراغشان می‌رود، دچار مشکل می‌شوند.

اعمال قانون برای ۳۱۰۰ ویلای غیرمجاز
تیم‌های نظارتی اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد با ۲۸ خودروی گشت روزانه و ۱۰ خودروی گشت شبانه، هر روز به حریم شهر سرمی‌زنند و مامورند که تخلف‌ها را شناسایی و اعلام کنند. اما آن‌طور که شواهد نشان می‌دهد، تیم اجرایی این اداره پاسخ‌گوی حجم تخلفاتی که در محدوده حریم شهر صورت می‌گیرد، نیست. به قول یاوری، «ازسویی محدودیت قانونی» دارند و از طرف دیگر «این کار زمان‌بر است و حجم تخلفات خیلی زیاد»، با این حال فعالیت این اداره در کنترل اوضاع، چندان بی‌تاثیر هم نبوده است؛ همکاری مقام قضایی با شهرداری در یک سال گذشته، جلوی خیلی از ساخت‌وساز‌ها را گرفته است. آن‌طور که یاوری آمار می‌دهد، «در سال گذشته حدود ۱۳۰۰ ویلای غیرمجاز ساخته‌شده، به وضع سابق اعاده و اعمال قانون شدند، ضمن اینکه ۲۸۰۰ مورد هم در مرحله شروع به ساخت، پیشگیری و اعمال قانون شدند.»
او با گله از اینکه برخی شرکت‌های خدماتی، قوانین مربوط به حریم شهر مشهد را نادیده می‌گیرند، از بی‌مهری‌ای می‌گوید که متخلفان را برای ادامه کار خود مصمم‌تر کرده است: «زیاد می‌بینیم زمینی که در مرحله تفکیک غیرمجاز و دیوارکشی است، از شرکت‌های خدماتی خدمات گرفته است؛ مثلا شرکت برق به مالکانش برق داده یا شرکت گاز چندین کیلومتر لوله‌کشی کرده است تا ساخت‌وساز‌های غیرمجاز را گازدار کند.»
نتیجه این دوگانگی، شرایطی است که اصلا به سود مشهد نیست. رئیس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد معتقد است: «این روند نه به سود زمین‌دار است و نه به سود مالک.» و می‌گوید: برخی قوانین ما در تضاد باهم هستند. صحبت ما این است که اگر حریم مشهد، مشخص و طرح جامعی تهیه شود، شامل همه دستگاه‌ها خواهد شد.

دردسر‌های گشت روزانه و منصرف کردن اهالی از خرید
در مسیر بازدید به‌طور اتفاقی به یکی از گشت‌های شهرداری منطقه ۱۲ برمی‌خوریم که با وانت مزدا درحال سرکشی به حوزه اجرایی خود هستند. سرگشتِ آن‌ها دل پری از ساخت‌وساز‌های غیرمجاز دارد و خواستار جدیت بیشتری است. او از ساخت‌وساز‌هایی می‌گوید که هر روز دیوارشان بالاتر می‌رود.
به‌همراه آنان به یکی از باغ‌هایی می‌رویم که در مرحله ساخت و قطعه‌بندی غیرمجاز است. شهرداری منطقه برای ممانعت از ساخت‌وساز این باغ‌ویلا یک نیوجرسی مقابل در ورودی باغ قرار داده است. سرکشیک گشتِ شهرداری منطقه ۱۲ توضیح می‌دهد: هم‌زمان با گذاشتن نیوجرسی، زن و شوهری را دیدیم که به کارمان معترض بودند. ظاهرا حدود ۳۰ میلیون تومان پول پیش برای خرید یکی از قطعات این زمین داده بودند. وقتی برایشان توضیح دادم که اینجا غیرمجاز است، کلی تشکر کردند و رفتند تا پولشان را پس بگیرند. او در ادامه، از برخورد فیزیکی مالکان زمین‌ها با ماموران گشت و تهدیدهایشان می‌گوید که کم هم نیست یا مشاوران املاک که ذی‌نفع این قطعه‌بندی‌ها هستند و اغلبشان بدون پروانه در این محدوده کار می‌کنند. او به درخت‌های کاشته‌شده در حاشیه داخلی یکی از زمین‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: مالک زمین، این درخت‌ها را کاشته است تا مانع تخریب دیوار شود. هم‌زمان زمین را به قطعات کوچک تقسیم کرده است و درحال فروش آن‌هاست. همراه با تیم گشت به محل دیگری سرمی‌زنیم. آنجا هم به‌صورت غیرمجاز دیوارچینی کرده بوده‌اند که به‌تازگی تخریب شده است. بلوکه‌های سیمانی دیوار جمع‌آوری نشده‌اند تا اهالی و خریداران احتمالی، بدانند که با یک تخلف روبه‌رو هستند و با هر وعده‌ای زمین نخرند. بخش جالب ماجرا اینجاست که در این محدوده که ساخت‌وساز غیرمجاز است، ستون انشعاب برق بیشتر از هر چیز دیگری خودنمایی می‌کند.
در ادامه گشت‌وگذار میان ساخت‌وساز‌های غیرمجاز به موسوی برمی‌خوریم که یکی از ساکنان قدیمی این محل است. وقتی درباره وضعیت یکی از باغ‌ویلا‌های مجاور از او سوال می‌کنم، می‌گوید: حدود دو ماه است که درحال ساخت این باغ هستند. مالکش یک زمین‌خوار بزرگ است و خیلی‌ها او را می‌شناسند. او از قیمت خریدوفروش زمین‌های اطراف خانه‌اش اطلاع دارد، اما افسوس می‌خورد که این قیمت‌های سنگین، هم زمین‌های کشاورزی را از بین برده است، هم باغ‌های سرسبز را.

بیش از ۳۰ درصد اراضی حریم شهر، در منطقه ۱۲ واقع است
آن‌طور که رئیس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد می‌گوید، بیشترین تخلفات و ساخت‌وساز‌های غیرمجاز حریم شهر در شمال‌غرب و در نزدیکی مناطق ۱۰ و ۱۲ روی می‌دهد که شامل مسیر بولوار‌شاهنامه، جاده قدیم قوچان و حدفاصل جاده کلات تا بولوار فردوسی است که بافت روستا‌ها را تغییر داده و به باغ‌ویلا تبدیل کرده است. طبق گفته‌های او، منطقه ۱۲ بیش از ۳۰ درصد، یعنی حدود ۳۳ هزارهکتار از اراضی حریم مشهد را در خود جای داده است که بیشترین میزان در بین مناطق شهرداری است.
بخشی از این گسترش به روند بی‌توقف افزایش قیمت زمین برمی‌گردد. آن‌طور که نقشه‌های هوایی مشهد نشان می‌دهند، از سال ۹۰ به بعد، ساخت‌وساز‌های غیرمجاز در حریم مشهد به طمع سود بیشتر، افزایش چشمگیری یافته است.
رئیس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد تاکید می‌کند که: «براساس قانون، ماموران جهادکشاورزی می‌توانند به محض مشاهده تغییر کاربری و ساخت‌وساز در زمین‌های مزرعی، تقاضای تخریب ملک را به دادگستری بدهند تا با حضور ماموران نیروی انتظامی، بنا تخریب شود»، اما گویا به‌دلیل وسعت حریم مشهد و تعدد باغ‌ویلا‌های ساخته‌شده، این امر ممکن نیست و دستگاه‌های دیگر ازجمله شهرداری، محیط‌زیست، راه وشهرسازی، اوقاف و آستان قدس نیز در این کار مشارکت می‌کنند.
یاوری ساخت این ویلا‌ها را در تعارض با توسعه مناطق روستایی می‌بیند و معتقد است: آبادی در گرو توسعه‌ای است که همه ابعاد و جوانب را درنظر بگیرد، اما این رشد تنها در برخی بخش‌های حریم رخ داده و باعث هرج‌ومرج شده است؛ به‌طور مثال، همین الان در برخی باغ‌ویلا‌های ساخته‌شده، مشکلات و مسائل امنیتی ایجاد شده است که گاه برای اهالی مجاور ویلا‌ها نیز دردسر ایجاد می‌کند.

قوانین را به مردم اطلاع‌رسانی کنیم
غلامرضا محمدی، کارشناس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد، که ما را در این بازدید همراهی می‌کند، دلیل نارضایتی مردم را از تخریب املاکی که به‌صورت غیرمجاز ساخته شده‌اند، ناآشنا بودن آن‌ها با قانون می‌داند و می‌گوید: مردم همیشه از ضوابط عقب هستند؛ چون طرح‌ها دیر به آن‌ها اطلاع‌رسانی می‌شود.
او معتقد است: باید به مردم اطلاع بدهیم که چرا چنین قوانینی درحال اجرا شدن هستند. باید به هر شکل ممکن اطلاع‌رسانی کنیم که حریم، بانک زمین یک شهر است و فردا باید با توجه به نیاز‌های یک شهر از آن استفاده شود. اگر امروز ساخت‌وساز‌های بی‌دلیلی در حریم رخ دهد، در آینده بخش زیادی از درآمد شهرداری باید صرف تملک همین زمین‌ها و ساخت مراکز خدماتی برای شهروندان این محدوده شود. او ویلایی را در مسیر نشان می‌دهد که مالکش حدود ۱۵ میلیارد تومان برای تزئین و دکورش هزینه کرده است. این ویلا هم البته غیرمجاز است و آن‌طور که دکتر محمدی توصیف می‌کند، «به اندازه یک شهر مجهز است.» محمدی از دو سال قبل یاد می‌کند که کسی به خریداران و فروشندگان زمین‌های این محدوده کاری نداشت و بنگاه‌های املاک، آن‌ها را برای خریدوفروش راهنمایی می‌کردند.
کارشناس اداره نظارت بر ساخت‌وساز‌های حریم مشهد ادامه می‌دهد: خود مالکان زمین‌ها یک نقشه قطعه‌بندی داشتند و براساس آن خریدوفروش می‌کردند. قیمت‌ها را هم خودشان تعیین می‌کردند. اغلب سعی می‌کردند با قیمت‌های ناچیزی، زمین‌ها را بفروشند تا افراد را به خرید زمین‌های بیشتری ترغیب کنند؛ به‌طور مثال بار‌ها درحال تخریب ویلا‌هایی بوده‌ایم که متوجه شدیم صاحبانشان همگی باهم خانواده هستند و ادعایشان هم این است که این زمین را فقط به مبلغ ۱۰ میلیون تومان خریده و ساخته‌اند.
محمدی باور دارد که اگر نهاد‌های متولی این حوزه، همچون جهادکشاورزی که متولی اصلی این امر است، به‌جای هزینه کردن در امور غیرضروری، به اطلاع‌رسانی به مردم درباره عواقب خرید زمین‌های حریم بپردازند، روند رشد غیرمجاز‌ها معکوس می‌شود و شهرداری مجبور نخواهد بود برای جبران کوتاهی سایر نهاد‌های متولی، به‌تنهایی تلاش کند و در چشم مردم منفور شود.

محمدهادی مهدی نیا، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر:
تصویب احتمالی طرح پهنه بندی حریم تا پایان سال ۹۹
قانون حفظ اراضی کشاورزی مصوب سال۱۳۷۴ قانون صفرویک است؛ یعنی این منطقه یا کاربری کشاورزی دارد یا خیر، درحالی که ما معتقدیم می‌توان خواستِ شهروندان را مدیریت کرد؛ یعنی می‌توانیم ضوابطی قرار بدهیم که به خصوص در بحث کنترل منابع آب و محیط زیست، کمترین آسیب را به حریم شهر وارد کنیم. درکل ما وظیفه داریم خواست مردم را هدایت و کنترل کنیم. یکی از بستر‌های قانونی که باغ ویلاسازی را هدایت می‌کند، وجود طرح پهنه بندی است که مشاور درحال تهیه آن است و باید به شورای شهر ارسال شود و کمیسیون ماده ۵ و شورای عالی معماری و شهرسازی، آن را تصویب کند که امیدواریم تا پایان سال۹۹ به انجام برسد. نمایندگان مجلس که در ابتدای دوره خود هستند، می‌توانند به قوانین ورود کرده، قوانین حفظ اراضی کشاورزی را از حالت صفرویک به قوانینی انعطاف پذیر تبدیل کنند تا پاسخ گوی نیاز مردم باشند. اگر به این امر توجه نکنیم، هجوم مردم برای ویلاسازی همچنان ادامه خواهد داشت.
درواقع ما باید درکنار تخریب و برخورد‌های حذفی، پاسخ ایجابی هم داشته باشیم؛ به این ترتیب که نهاد‌های مرتبط همچون راه وشهرسازی، فرمانداری و به خصوص جهادکشاورزی باید گزینه‌های دیگری را هم در اختیار مردم قرار دهند. به عبارت دیگر پهنه‌های مستعد را تعیین کنیم و ضوابطی قرار دهیم و در آن مناطق، اجازه ساخت وساز قانونی را بدهیم.

مسعود ایاز، مدیر کل نظارت بر ساخت و ساز‌های کمیسیون‌های ماده ۱۰۰
امید حریم به «کمیته صیانت از حریم»
برای نظارت بر حریم مهم است که تمام دستگاه‌های اجرایی مرتبط مانند جهادکشاورزی، اداره‌کل شهرسازی، نیروی انتظامی، اوقاف، آستان قدس، دهیاری‌ها و ... با شهرداری تعامل و هم‌افزایی داشته باشند. خوشبختانه از دو سال قبل این هم‌افزایی با حمایت و محوریت مرجع قضایی تحت عنوان «کمیته صیانت از حریم» شکل گرفته و موفق شده‌است تا حد زیادی ساخت و ساز‌های غیرمجاز را کنترل کند. علاوه بر این اقدامات نظارتی به صورت دستی و فیزیکی، پایش حریم به وسیله فناوری‌های نوین مانند پهپاد و دوربین نیز در برنامه کار قرار دارد که مکمل اقدامات دستی خواهد بود. امید است با تهیه و تصویب طرح پهنه‌بندی حریم و اطلاع‌رسانی مناسب آن، شهروندان خود به کمک دستگاه‌های اجرایی بیایند و از تفکیک و تغییر کاربری‌های غیرمجاز در پهنه‌های غیرمجاز جلوگیری کنند.

یک خطی‌ها
مردم باید بدانند که زمین زراعی، نمی‌تواند به باغ تبدیل شود.
ساخت وساز در حریم و محدوده مشهد، نیازمند اخذ پروانه از شهرداری است.
جهادکشاورزی برای املاک حریم مشهد برنامه‌ای ندارد و سودجویان زمین‌ها را به قطعات کوچک تقسیم کرده، می‌فروشند.
سوداگران سعی می‌کنند زمین‌ها را با قیمت‌های ناچیزی بفروشند تا افراد را به خرید زمین‌های بیشتری ترغیب کنند.
در برخی باغ ویلا‌های ساخته شده، مشکلات و مسائل امنیتی ایجاد شده که گاه برای اهالی مجاور ویلا‌ها نیز دردسر ایجاد کرده است.
برای هرنوع خریدوفروش، از شهرداری استعلام و تحقیق کنید.
قرار است به هر فردی که از شهر خارج و وارد حریم شد، پیامک زده شود که در آن محدوده خرید نکند.
به زودی برای شناسایی محدوده‌های ساخت وساز غیرمجاز از پهپاد استفاده می‌شود.
فقط کارخانه‌های مرتبط با محصولات کشاورزی اجازه فعالیت در حریم را دارند.