روایتی از کوچه «توحید۲۳» باقی‌مانده از کنار باروی مشهد قدیم | «خندق»، کوچه بدون بن‌بست
شاید بتوان فرعی «خندق۲۳» (توحید۲۳) را تنها کوچه بافت قدیم شهر مشهد لقب داد که هیچ‌کدام از فرعی‌های آن بن‌بست نیستند.
به گزارش شهرآرانیوز؛ هریک از مسیر‌های قدیمی شهر مشهد داستانی دارد. برخی از این کوچه‌ها دارای ساختاری مستقیم و یکنواخت و بعضی سرشار از تغییر‌مسیر‌های کوچک و بزرگ و حتی اختلاف ارتفاع‌اند. در این بین تقریبا همه کوچه‌های قدیمی مشهد دارای فرعی‌هایی هستند که ناشی از تقسیم پلاک‌های بزرگ مسکونی به پلاک‌های کوچک‌ترند و سرنوشت تعدادی از این فرعی‌ها هم به بن‌بست رسیده است. شاید بتوان فرعی «خندق۲۳» (توحید۲۳) را تنها کوچه بافت قدیم شهر لقب داد که هیچ‌کدام از فرعی‌های آن بن‌بست نیستند.
کوچه «توحید ۲۳»؛ از «بهره» و «خندق» تا کوچه «حمام مولوی»
کوچه مورد‌نظر در این نوشتار مانند بسیاری از گذر‌های قدیمی شهر اسامی متعددی به خود دیده است. نخستین و قدیمی‌ترین نام این مسیر همان عنوانی است که برای همه کوچه‌های قرار گرفته در پشت دیوار حافظ شهر استفاده می‌شده است، یعنی همان «بهره».
با این تفاوت که مردم ساکن در کوچه آن را به‌عنوان می‌خوانده‌اند، اما مردم سایر نقاط‌شهر با استفاده از عنوان «بهره بالاخیابان» یا «بهره شمالی» برای آن، مسیر مورد اشاره را از سایر کوچه‌های مشابه تفکیک می‌کرده‌اند. «خندق» دیگر نامی است که برای معرفی این مسیر مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این نام که در چند نقشه دهه‌های اول تا سوم سده ۱۴ خورشیدی ثبت شده، به‌دلیل مجاورت بخشی از کوچه با کال کهن دور شهر، روی آن گذاشته شده بود.
«بالاخیابان۱۹» نامی است که پس از شماره‌دار شدن کوچه‌های این مسیر در دهه۵۰خورشیدی برای آن برگزیده شد. این عنوان پس از پیروزی انقلاب و تغییر نام مسیر «بالاخیابان» تغییر پیدا کرد. چندی بعد هم نام «شهید‌هادی یزدی‌نیا»، از شهدای ساکن این کوچه در جریان جنگ تحمیلی، زینت‌بخش تابلوی ورودی آن شد. اکنون هم با تغییر شمارگان کوچه‌های خیابان توحید و شماره‌دار شدن برخی فرعی‌های بن‌بست، شماره کوچه از ۱۹به۲۳ تغییر پیدا کرده است. این تابلو («توحید ۲۳») بر تابلوی انتهایی کوچه و در محل تقاطع آن با خیابان «شهید‌محسن کاشانی» نصب شده است.
همچنین مهم‌ترین فرعی این کوچه که تا قبل از ایجاد خیابان «کاشانی» ادامه مسیر آن تلقی می‌شد، اکنون در حالی به نام «شهید‌حمید موسوی» مزین است که در سال‌های قبل از انقلاب به نام یکی از خاندان‌های شناخته‌شده ساکن در این مسیر، به کوچه «صنعتی» مشهور بود. ناگفته نماند که به‌دلیل سکونت چهره بزرگ ورزش خراسان، پهلوان احمد وفادار، در مقطعی از زمان این کوچه در نزد برخی از قدیمی‌های شهر به نام کوچه «پهلوان وفادار» نیز مشهور بوده است؛ همچنین در دهه‌های ۴۰ تا ۶۰ خورشیدی برخی دیگر این کوچه را به‌خاطر حمام قرار گرفته در ابتدای آن، کوچه «حمام مولوی» می‌نامیده‌اند.
نقشه‌ها و اسناد بر‌جای‌مانده از دوران قاجار می‌گویند گذر مورد‌نظر حداقل تا اواسط دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران خالی از سکنه بوده است. براساس نقشه دالمج به‌هنگام ترسیم این نقشه (سال ۱۲۴۸ خورشیدی) کوچه مورد‌نظر راهی بوده است که از آن بهره‌برداری نظامی می‌کرده‌اند و به‌عنوان پشتیبانی نظامیان ساکن در برج‌های دیدبانی باروی شهر استفاده می‌شده است. این مسیر در دوران میانی حکومت قاجار‌ها بر ایران، از‌یک‌سو با باروی دور شهر و از دیگر‌سو با باغ‌های انگوری متفرقه محدود می‌شده است.
وضعیت این مسیر تقریبا در سال‌های بعد تا پایان دوره حکومت قاجار‌ها بر ایران هم تغییر محسوسی نداشت. در این دوره تنها برخی از باغ‌های بزرگ انگوری این محدوده به باغ‌های کوچک‌تر تبدیل شدند و حدفاصل آنها چند مسیر فرعی مالرو برای حمل محصولات ایجاد شد که بعد‌ها همین مسیر‌ها به کوچه‌های فرعی تبدیل شدند.
تغییرات «توحید ۲۳» با گسترش خیابان «سنایی»
تغییر وضعیت کوچه «خندق» از مسیر مورد‌استفاده نظامیان و باغ‌داران به کوچه‌ای مسکونی و مورد‌توجه مردم مشهد به‌تدریج و در نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی رخ داد. در ابتدای این دوران و با حذف برج‌و‌باروی حاشیه شهر و سپس تغییر مکان دروازه «بالاخیابان» کوچه مورد‌نظر از آخرین مسیر درون‌شهری محدوده «بالاخیابان» به کوچه‌ای قابل‌سکونت تغییر وضعیت داد.
این امر با ایجاد کوچه «چهارشنبه‌بازار» یا «نور» و سپس گسترش خیابان «سنایی» پس از میدان «دروازه قوچان» و ایجاد خیابان «شاه‌عباس» وقت و «کاشانی» امروز تثبیت پیدا کرد. در گام بعد تبدیل اراضی باغی قرار گرفته در جانب شرقی‌کوچه به پلاک بزرگ مسکونی، شرایط سکونت در این کوچه را کامل‌تر کرد. این روند تغییر وضعیت حدود چهل سال طول کشید، به‌نحوی‌که هرچند در نقشه۱۳۳۳ مشهد مسیر مورد‌نظر بدون فرعی بود، در پایان این دوره به‌جز فرعی صنعتی که در اصل مسیر کهن کوچه بود دو فرعی دیگر هم در جانب شرقی کوچه ایجاد شد.
نکته جالب‌توجه این بود که هر سه این فرعی‌ها به کوچه‌های دیگر منشعب‌شده از «بالاخیابان» مرتبط بودند تا بدین‌گونه بتوان کوچه «خندق» را کوچه‌ای بدون فرعی بن‌بست لقب داد. همچنین هر چند در ابتدای این دوران هیچ اثری از بنا‌های عام‌المنفعه در کوچه نبود، اندکی بعد با ایجاد حمام مولوی در ابتدای آن، نقیصه مورد‌اشاره هم تاحد بسیار زیادی رفع شد. تغییر وضعیت کوچه از مسیری تکمیل‌کننده کوچه‌های «یغما» و «رضوی‌ها» به مسیری که دو خیابان «شاه‌عباس» و «بالاخیابان» وقت را به یکدیگر متصل می‌کند نیز در رشد این کوچه بی‌تأثیر نبود.
سرانجام سکونت پهلوان بزرگ شهر و صاحب نخستین بازوبند دائمی پهلوانی کشور، یعنی پهلوان احمد وفادار، در این کوچه هم باعث اقبال مردم به این محدوده شد، به‌نحوی‌که در سال‌های پایانی دهه۵۰ هیچ اثری از باغ‌های سرسبز آن به جز درخت‌های باقی‌مانده در حیاط خانه‌های این محدوده وجود نداشت.
کوچه‌ای با خانه‌های تاریخی ارزشمند
گسترش فضای زندگی در کوچه «خندق» در سال‌های پس از انقلاب تابعی از کل تغییرات جامعه بود. در دهه نخست که هم‌زمان با جنگ تحمیلی بود، تغییر محسوسی در این کوچه رخ نداد، اما با پایان جنگ و آغاز دوران به‌اصطلاح سازندگی، روند تغییرات در کوچه هم آغاز شد.
قرار داشتن این مسیر مجاورت خیابان «توحید» یا همان «بالاخیابان» و دسترسی خوب آن به امکانات حمل‌و‌نقلی باعث توجه قشری از مردم شد که هم علاقه‌مند به نزدیکی با حرم‌مطهر‌رضوی، هم از شلوغی بافت مرکزی شهر گریزان بودند. بدین‌گونه بود که طی دهه‌های۸۰ و ۹۰ بسیاری از خانه‌های کوچک و بزرگ ویلایی این کوچه به آپارتمان‌های چند‌طبقه‌ای تبدیل شدند که اغلب ساکنان آنها غیر مشهدی‌هایی بودند که با‌توجه‌به درآمد بالای خود اقامت در واحدی مسکونی خود در این شهر را به اقامت در هتل‌های چند‌ستاره آن ترجیح می‌دادند.
همین امر هم باعث شد کم‌کم کوچه از ساکنان قدیمی خود خالی شود؛ البته این امر هنوز هم ادامه دارد و کافی است کمی در فرعی‌های کوچه قدم بزنید تا شاهد ساخت‌و‌ساز‌های متعدد در آن باشید. با وجود همه این تغییرات، هنوز کاروان‌سرای بزرگ ابتدای کوچه -که می‌توان از آن به‌عنوان یادگار دوران برج‌و‌بارو داشتن شهر مشهد یاد کرد- پابرجاست و حتی مغازه‌های آن به مردم خدمات‌رسانی می‌کنند؛ همچنین خانه‌های ارزشمندی نیز -چه در جانب غربی کوچه، چه در فرعی‌های شرقی- به‌خصوص فرعی دوم که به نام «شهید گنجه‌ای» نام‌گذاری شده است وجود دارد که قدمت حداقل یکی از این بنا‌های به سال‌های نخست سده ۱۴ شمسی و دوران پهلوی اول می‌رسد و ارزش ثبت‌ملی دارد.
سرانجام اینکه هرچند در شرایط کنونی بسیاری از پلاک‌های جانب غربی آن به‌عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گیرند، در این کوچه چند بنای درخورتوجه عمومی، چون حسینیه حضرت‌رقیه (س)، دفتر اتحادیه سفره‌خانه‌داران سنتی مشهد و تعدادی مؤسسه خیریه وجود دارد.
نامداران کوچه توحید ۲۳
شاخص‌ترین چهره‌ای که از هنگام مسکونی شدن این کوچه تاکنون در آن سکونت داشته‌اند، چهره بزرگ پهلوانی مشهد و کشور، مرحوم پهلوان احمد وفادار، است. وی بیش از سی سال در این کوچه سکونت داشت. دیگر چهره بزرگ ساکن این کوچه خاندان صنعتی بودند که به دلیل سکونت آنان در این کوچه بخشی از مسیر که به کوچه «رضوی‌ها» و «یغما» مرتبط می‌شد، به‌عنوان کوچه «صنعتی» مشهور شده بود.
خاندان‌های قمصری‌فر، سعادتی، رضویان، علیزاده، ظهوریان، رضوی‌خادم و محمدیان هم از دیگر خاندان‌های قدیمی ساکن این کوچه محسوب می‌شوند. همچنین سه خانواده یزدی‌نیا، موسوی و گنجه‌ای که هر‌کدام عزیزی از آنها در جریان جنگ تحمیلی به شهادت رسیده و نام فرزندشان در سال‌های بعد زینت‌بخش کوچه اصلی و مسیر‌های فرعی آن شده است نیز در دوره‌ای از زمان ساکن این کوچه بوده‌اند. سرانجام باید به خانواده دستنبومنش اشاره کرد که مالک قدیمی‌ترین واحد تجاری فعال این کوچه یعنی کافه توحید هستند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
