پیامد‌های توافق صلح «قفقاز»؛ پایان منازعه دیرینه یا آغاز مسائل ژئوپلیتیک برای ایران و روسیه
برخلاف برخی برداشت‌های شتابزده، توافق صلح «قفقاز» بیش از آنکه تهدیدی فوری باشد، می‌تواند نشانه‌ای از تحقق بخشی از ملاحظات و منافع ایران در معادلات قفقاز یعنی شکل‌گیری صلح و ثبات در قفقاز تلقی شود.
به گزارش شهرآرانیوز، واشینگتن در هفته گذشته میزبان نشستی بود که الهام علی‌اُف و نیکول پاشینیان، میهمانان آن بودند و دونالد ترامپ، خود را منجی توافقی نشان داد که البته از قبل هم در روابط باکو-ایروان دیده شده بود؛ اما این کاخ سفید بود که محل انعقاد آن معرفی شد.
نوامبر ۲۰۲۰ جنگ دوم قره‌باغ آغاز شد؛ جنگی که سه دهه قبل و هم‌زمان با فروپاشی شوروی شکل گرفت و این ارامنه بودند که بر قره‌باغ تسلط یافتند. پس از نبردی ۴۴ روزه، توافق صلح سه‌جانبه‌ای با حضور دو کشور و میانجیگری روسیه در ۱۷ ماده منعقد شد که در ماده ۹ این تفاهم، بر بازگشایی مسیر‌های ارتباطی و تضمین امنیت حمل‌ونقل بین غرب آذربایجان و نخجوان تأکید شد؛ نظارتی که قرار شد با حضور نیرو‌های مرزی روسیه انجام گیرد. اما اینک و با توجه به میهمانی اخیر کاخ سفید، این‌طور برداشت می‌شود که در نگاه اول، گامی بزرگ به سوی ثبات در قفقاز جنوبی تلقی شد، اما سایه‌ای از ابهام بر بخشی از آن سنگینی می‌کند؛ بندی که به گذرگاه سیونیک مربوط می‌شود و در روز‌های اخیر موجی از بحث‌ها را برانگیخته است.
نقش حیاتی مرز ۴۴ کیلومتری جنوب ارمنستان با ایران
سیونیک، نوار باریکی در جنوب ارمنستان است که مرز کوتاه اما حیاتی ۴۴ کیلومتری این کشور با ایران را دربرمی‌گیرد و اکنون در کانون توجه قرار گرفته است. بر خلاف مرز طولانی ۶۹۰ کیلومتری ایران و جمهوری آذربایجان، این مرز کوتاه با ارمنستان برای تهران اهمیت دارد، چرا که میان خاک اصلی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان واقع شده است. آذربایجان خواهان احداث بزرگراه و خط آهن از دل این استان تا نخجوان است؛ طرحی که به باور بسیاری، صرفاً یک پروژه زیرساختی نیست، بلکه حامل پیام‌های ژئوپلیتیک گسترده‌تری است.
امضای توافق صلح واشینگتن و تأکید بر بازگشایی مسیر‌های ارتباطی، فضایی از گمانه‌زنی‌ها را برانگیخته است. با این همه، مفاد نهایی و بند‌های کلیدی این توافق، نه تنها در تعارض با اصول بنیادین سیاست خارجی ایران نیست، بلکه در مواردی بازتاب‌دهنده همان خطوط قرمزی است که تهران در ماه‌ها و سال‌های گذشته بر آن پافشاری کرده است؛ از همین رو، برخلاف برخی برداشت‌های شتابزده، این توافق بیش از آنکه تهدیدی فوری باشد، می‌تواند نشانه‌ای از تحقق بخشی از ملاحظات و منافع ایران در معادلات قفقاز یعنی شکل‌گیری صلح و ثبات در قفقاز تلقی شود.
از توافق ایروان-باکو چه می‌دانیم؟
جمهوری آذربایجان و ارمنستان در توافقی ۷ بندی در واشینگتن، به سمت روایت‌های پیچیده‌ای از صلح رفتند که هم دارای حساسیت‌های دیپلماتیک و هم حساسیت‌های ژئواکونومیک است. توافق مزبور در مارس ۲۰۲۵ | اسفند ۱۴۰۳، تنظیم شد، اما امضا یا «پاراف» نشد. تأکید این توافق بر موضوع رفع انسداد مسیر‌های ارتباطی متمرکز شده است؛ مسئله‌ای که امکان اتصال خاک اصلی آذربایجان به نخجوان از طریق مسیری که باکو آن را «زنگزور» می‌نامد، فراهم می‌شود، بی‌آنکه بنا بر متن توافق، خدشه‌ای بر تمامیت ارضی ارمنستان وارد شود.
با مروری بر بند‌های هفتگانه این توافق می‌بینیم که امضای توافق صلح و درخواست انحلال گروه مینسک بود؛ نهادی که از سال ۱۹۹۲ زیر نظر سازمان امنیت و همکاری اروپا مأموریت میانجیگری در بحران قره‌باغ را بر عهده داشت، اما به مرور در یک روند بی‌عملی قرار گرفت. حذف این گروه از معادلات، نه تنها نشان‌دهنده تلاش برای خروج از چهارچوب‌های سنتی میانجیگری بین‌المللی است، بلکه پاسخی مستقیم به خواسته باکو برای پیشبرد مذاکرات در قالبی تازه و با حمایت بازیگران جدید محسوب می‌شود.
آنچه در موارد تفاه‌نامه بسیار به چشم می‌آید، اهمیت بند‌های ۳ و ۵ آن است. تأکید بر گشایش مسیر‌های ارتباطی، اصل تمامیت ارضی و صلاحیت حاکمیتی کشور‌ها به عنوان پیش‌شرط در بند ۳ آن دیده شده است که البته با اصول و دغدغه‌های تهران همخوانی دارد. برای ایران که نگران توسعه‌طلبی احتمالی باکو به سوی استان سیونیک پس از بازپس‌گیری مناطق اشغالی قره‌باغ بود، این بند به منزله سدی حقوقی در برابر هرگونه تغییر مرزی تعبیر شد و عملاً خواسته تصرف سیونیک را منتفی ساخت.
سایر مواد این توافقنامه نیز بر پایه‌های حقوقی محکمی استوار است. در ماده ۱، طرفین با استناد به «اعلامیه آلماتی ۱۹۹۱»، مرز‌های اداری بین دو جمهوری در دوران شوروی را به عنوان مرز‌های بین‌المللی به رسمیت شناخته و بر تمامیت ارضی و مصونیت این مرز‌ها تأکید کرده‌اند. بر همین اساس، ارمنستان و آذربایجان حاکمیت، تمامیت ارضی، مصونیت مرز‌های بین‌المللی و استقلال سیاسی یکدیگر را به رسمیت شناخته و به آن احترام خواهند گذاشت.
در تکمیل این ماده، ماده دوم تصریح می‌کند که طرفین هیچ‌گونه ادعای ارضی نسبت به یکدیگر نداشته و در آینده نیز چنین ادعا‌هایی را مطرح نخواهند کرد. همچنین هرگونه اقدامی که با هدف تجزیه یابرهم‌زدن تمامیت ارضی طرف مقابل صورت گیرد، ممنوع است.
در بند چهارم، تغییر نام‌گذاری این مسیر نیز به چشم می‌خورد؛ جایی که اختلاف سنتی بر سر عنوان «زنگزور» یا «سیونیک» جای خود را به نامی تازه موسوم به «مسیر صلح ترامپ» داد. با این حال در حاشیه این توافق شایعه‌ای شکل گرفت مبنی بر اینکه ارمنستان «حقوق توسعه ویژه و انحصاری» این کریدور را برای ۹۹ سال به ایالات متحده واگذار کرده است؛ ادعایی که تاکنون در هیچ‌یک از مواضع رسمی ایروان یا باکو تأیید نشده و همچنان در فضای مبهم گمانه‌زنی‌ها باقی مانده است. بدین ترتیب، بیانیه واشینگتن نه صرفاً متنی برای پایان جنگ، بلکه سندی است که هم مسیر تازه‌ای برای صلح ترسیم می‌کند و هم پرسش‌های جدیدی درباره آینده موازنه قدرت در قفقاز جنوبی پیش روی ناظران می‌گذارد.
تهران از اولین روز‌های شعله‌ورشدن بحران قره‌باغ نگاه ویژه‌ای به تحولات قفقاز داشت؛ نگاهی که نه تنها در قالب موضع‌گیری‌های رسمی بلکه در میدان رایزنی‌های دیپلماتیک پرشتاب با ایروان، پیش و پس از توافق واشینگتن نیز نمود یافت.
پیش از این توافق، گفت‌و‌گو‌های فشرده میان پایتخت‌های ایران و ارمنستان به جریان افتاد و پس از آن نیز مقامات ارمنستان با حفظ خطوط تماس سطح بالا کوشیدند ابهامات و دغدغه‌های تهران را بی‌پاسخ نگذارند.
روابط تهران-ایروان؛ راهی سودمند برای ارمنستان
با نگاهی گذرا به روابط تاریخی ایران و ارمنستان در طول اعصار درمی‌یابیم دو کشور، همواره به رابطه‌ای مستحکم اندیشیده و به این روابط پایبند هستند و قصد ما آن است تا با مروری بر این روابط، به دورنمای ارتباطات تهران و ایروان بپردازیم.
پس از اعلام استقلال جمهوری ارمنستان (۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱)، جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشور‌های جهان بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت. غیر از عوامل استراتژیکی و اقتصادی، مناسبات دوستی دو ملت نیز یکی از عوامل مهم در توسعه روابط حسن همجواری کشور‌های ایران و ارمنستان به‌شمار می‌رود.
مهم‌ترین دوره تاریخ ایران و ارمنستان، اوایل سده هفدهم بود؛ کوچ ارمنیان به داخل ایران و اقامت در محله جلفا (اصفهان) محلی که اولین چاپخانه در خاورمیانه تأسیس شد. این شهر همچنین از مراکز مهم تجارت داخلی و خارجی ایران شد. با درنظرگرفتن نقش سیاسی و اقتصادی ارمنیان از طرف پادشاهان صفوی به آن‌ها برخی امتیازات و حقوق داده شد. ناصرالدین‌شاه قاجار نقش ارمنیان در زندگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور را مهم ارزیابی می‌کرد. شغل ارمنیان ساکن در روستا‌های اطراف اصفهان کشاورزی و دامداری و باغداری و شغل ارمنیان جلفا دادوستد و تجارت بود.
سرزمین ارمنستان به منزله چهارراهی است که آسیا را به اروپا وصل می‌کند. از دیرباز بازرگانان ارمنی کالا‌های کشور‌های آسیایی را به اروپا صادر می‌کردند و مصنوعات و فراورد‌ه‌های کشور‌های اروپایی را به کشور‌های آسیایی می‌آوردند. بازرگانان ارمنی جلفای اصفهان برای سامان‌دادن به فعالیت‌های بازرگانی خود شرکت‌های بازرگانی تشکیل می‌دادند. شاه‌عباس برای صدور ابریشم ایران از بازرگانان ارمنی استفاده می‌کرد. ارمنیان جلفا در کار توسعه تجارت ابریشم نقش بسیار مهمی داشتند.
اصول سیاست خارجی ارمنستان مبتنی بر برقراری روابط سیاسی متعادل و متعارف با همه کشور‌های همسایه است. مسائل و مشکلات وضعیت اقتصادی، حل بحران‌های داخلی و خارجی کشور‌های قفقاز جنوبی، فقط به همکاری و اتحاد نیرو‌های این کشور‌ها امکان‌پذیر است. کشور ایران نسبت به کشور‌های قفقاز جنوبی مواضع متعادل و بی‌طرفی نشان می‌دهد. تهران تلاش کرده تا در سیاست‌گذاری‌های خود، سیاست متوازن‌سازی و خط‌مشی حل‌وفصل اختلافات کشور‌های همجوار را دنبال کند که موضوع قره‌باغ از جمله آن‌هاست. بر این اساس تحکیم مناسبات ایران و ارمنستان علاوه بر اینکه در چهارچوب هماوردی قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای در قفقاز جنوبی قابل ارزیابی است، مسبوق به سوابق تاریخی، فرهنگی و منافع دوجانبه اقتصادی نیز هست. به همین سبب همکاری‌های ایران و ارمنستان، نه تنها رشته‌های تقویت دوستی بین دو ملت را مستحکم‌تر می‌سازد، بلکه توسعه همکاری‌های دوجانبه به برقراری صلح و امنیت منطقه نیز یاری خواهد رساند.
در هفته جاری و با توجه به حساسیت موضوع موافقت‌نامه صلح با جمهوری آذربایجان و توافقات درخصوص رفع انسداد از مسیر‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای، توسعه ارتباطات و گام‌های بعدی برای اجرای این توافقات، آرارات میرزویان وزیر امور خارجه ارمنستان در تماسی با سیدعباس عراقچی، با تأکید بر اینکه ارمنستان کشور دوست و همسایه ایران است، تصریح کرد که ایروان حفظ روابط دوستانه و مبتنی بر حسن همجواری و منافع متقابل با تهران را در اولویت قرار داده و برای این روابط ارزش زیادی قائل است.
عراقچی در این تماس ضمن استقبال از برقراری صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان و با اشاره به ملاحظات ایران درخصوص مسیر‌های ارتباطی و رفع انسداد شبکه‌های مواصلاتی، تأکید کرد که این مسیر نباید موجب تغییر ژئوپلیتیک منطقه یا قطع دسترسی ایران به سایر مسیر‌های مواصلاتی شود. عراقچی خاطرنشان کرد در هر تصمیم و اقدامی باید احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشور‌ها کاملا رعایت شود.
ایران و ۲ سناریوی محتمل
در پی توافق ارمنستان و آذربایجان، مشاور سیاسی رئیس‌جمهور، به موضع کشورمان اشاره کرد و گفت: «ایران از صلح میان همسایگانش استقبال می‌کند و همچنین با رفع انسداد از مسیر‌های مواصلاتی مخالفتی ندارد، ولی نسبت به طرح‌هایی که قدرت‌ها و سازمان‌های فرامنطقه‌ای را وارد سازوکار امنیتی و ژئوپلیتیک منطقه تاریخی قفقاز کند، حساس است و درباره زمینه‌سازی تشدید تنش از این طریق هشدار می‌دهد.»
همچنین مسعود پزشکیان در حاشیه نشست هیئت دولت و در جمع خبرنگاران گفته بود: «همان‌طور که آقای عراقچی گفته است، همه طرف‌ها خواسته‌های ایران درباره مسیر زنگزور را رعایت کرده‌اند.» رئیس‌جمهور تصریح کرد: «چارچوب تمامیت ارضی و بسته‌نشدن راه ما به اروپا در آن دیده شده است و تمام دغدغه ما این است که شرکت آمریکایی می‌خواهد این کریدور را راه بیندازد».
امضای توافق صلح میان ارمنستان و آذربایجان، صحنه را برای طرح دو سناریوی متضاد گشوده است؛ یکی خوش‌بینانه و دیگری بدبینانه. در نگاه خوش‌بینانه، این توافق بیش از آنکه محصول یک فرایند تدریجی و سنجیده باشد، نتیجه شتاب‌زدگی دونالد ترامپ در پیگیری توافقات صلحی است که بی‌توجه به همه ابعاد پیچیده منازعه شکل گرفته‌اند. افزون بر آن، اختلافات بر سر علامت‌گذاری مرز‌ها همچنان پابرجاست و در داخل ارمنستان نیز اجماعی حول مفاد بیانیه شکل نگرفته است؛ به‌ویژه آنکه طرفداران قره‌باغ و دیاسپورای ارمنی در کشور‌های آمریکا و اروپا از جمله فرانسه ملاحظات جدی خود را نسبت به این تحولات دارند. ازاین‌رو، همان‌گونه که ایران، روسیه و حتی گرجستان با دیدی محتاطانه به پیامد‌های این توافق می‌نگرند، چین نیز اگر از منظر ژئوپلیتیک آن را بررسی کند، بی‌تردید به مجموعه‌ای از محاسبات و ملاحظات خواهد رسید.
اما سناریوی بدبینانه سوی دیگری از ماجرا را آشکار می‌کند؛ جایی که این توافق می‌تواند پیامد‌های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ناخواسته‌ای برای ایران و روسیه در پی داشته باشد. از این منظر، سیاست غرب نسبت به ایران بر محور محدودسازی و ایجاد کانون‌های جدید بحران تعریف شده و قفقاز می‌تواند به حلقه‌ای تازه در این زنجیره بدل شود.
با وجود این دو قرائت، یک واقعیت برای تهران پابرجاست و آن اینکه صلح و ثبات در قفقاز برای امنیت و منافع ملی ایران اهمیت حیاتی دارد. به همین دلیل، ایران می‌تواند با تکیه بر رایزنی‌های فعال با متحدان منطقه‌ای، به‌ویژه ایروان، تلاش کند دغدغه‌ها و ملاحظاتش را در متن تحولات جاری جای دهد و از این مسیر، نقش خود را در شکل‌دهی به آینده نظم منطقه‌ای حفظ کند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
